چگونه به کودکانمان یاد بدهیم که...

● یادگیری کودک از پایه تا نوجوانی
یادگیری عبارت است از اثراتی که محیط از طریق حواص (بینائی، شنوائی، بویائی، چشائی و لامسه (بساوائی) بر ذهن انسان می‌گذارد. این اثرات که به‌صورت تغییراتی کم و بیش دائمی در ”رفتار بالقوه“ یادگیرنده به‌وجود می‌آیند، نتیجه عوامل موقتی و زودگذر مانند خستگی، دارو، عوامل انگیزشی و تغییرات ناشی از رشد (پختگی) یا بلوغ نیست. یادگیری فقط آن چیزی نیست که به‌صورت تغییرات رفتار - عملکرد - تجلی می‌کند. بلکه چیزی است که جزئی از یادگیرنده می‌شود.
● چرا کودکان بعضی مطالب را یاد نمی‌گیرند یا به یاد نمی‌آورند؟
بسیاری از ما دیده‌ایم که کودکان گاهی چیزهای مختلفی را که سابقاً با آنها آشنا بوده یا ظاهراً قرار گرفته بودند. دیگر به یاد نمی‌آورند. مربیان و والدین غالباً از خود می‌پرسند:
چرا که کودکان مطالب را فراموش می‌کنند؟
آیا مطالب را به‌درستی یافته گرفته بعد فراموش می‌کنند؟
چه کنیم تا این وضع پیش نیاید یعنی چگونه از ضعف در یادگیری و به یاد آوردن جلوگیری کنیم؟
بعضی از مربیان و والدین ضمن طرح پرسش‌های بالا می‌خواهند بدانند که چگونه حافظه کودکانی را که اشکالی ندارند، تقویت کنند و بر کارآئی آنها بیفزایند و از آموزش‌های خود نتیجه بهتری بگیرند. برای یافتن جواب این پرسش‌ها، نخست باید علت‌های ”یاد نگرفتن“ و ”به یاد نیاوردن“ را بشناسیم.
● علت‌های عمده یاد نگرفتن
یاد نگرفتن اغلب نتیجه یک یا چند عامل کلی است.
۱) نداشتن هدف برای یادگیری
۲) نبودن انگیزه (علاقه) کافی برای یادگیری
۳) عدم توجه و دقت کافی به مطلب یا موضوع موردنظر (آموختنی). عدم توجه به آموختنی نیز به دلایل زیر می‌باشد:
الف) نبود علاقه و انگیزه کافی
ب) جالب نبودن محرک
ج) وجود موانعی برای دقت و توجه
۴) ناکافی بودن رشد جسمانی/ روانی (ذهنی، عاطفی، اجتماعی، اخلاقی) یادگیرنده
۵) نداشتن زمینه قبلی (معلومات پایه) برای یادگیری
۶) وجود نارسائی یا اشکال در حواس (بینائی، شنوائی، بویائی، چشائی و بساوائی)
۷) وجود مشکلات و مسائل عاطفی/ هیجانی (اضطراب شدید، نداشتن، اعتمادبه‌نفس، ترس از عدم موفقیت و ...)
۸) تأثیر منفی آموختنی‌ها بر یکدیگر، این تأثیر منفی، بر اثر دو عامل بروز می‌کند.
- منع مؤثر قبلی
- منع مؤثر بعدی
● علت‌های عمدهٔ به یاد نیاوردن
▪ یاد گرفتن ناقص
بسیاری از مواقع ناتوانی در به یاد آوردن بدین علت است که مطالب یا موضوع موردنظر به‌خوبی یاد گرفته نشده، یعنی اشکال در یاد گرفتن مطالب است. در واقع، مطالب به یاد آورده نمی‌شوند چون به‌درستی فرا گرفته نشده، یعنی اشکال در یاد گرفتن مطالب است. در واقع مطالب به یاد آورده نمی‌شوند چون به‌درستی فرا گرفته نشده‌اند.
▪ نبودن محرک مناسب
گاهی کودکان مطلب یا موضوعی را که به‌خوبی یاد گرفته‌اند به یاد نمی‌آورند، زیرا محرک مناسبی برای به یاد آوردن آن وجود ندارد. مثلاً کودکی که ناظر آتش‌سوزی در محل خاصی بوده، ممکن است در مواقع عادی آن حادثه را به یاد نیاورد، ولی با گذشتن از محل حادثه که با خود حادثه ارتباط ذهنی و عاطفی پیدا کرده آتش‌سوزی را به یاد آورد. یا هنگام مشاهده عکس یا فیلم یا یک ماشین آتش‌نشانی یا لباس کارکنان آتش‌نشانی یا صدای آژیر ماشین آتش‌نشانی آن حادثه و آن خیابان را به یاد می‌آورد.
▪ سرکوب اطلاعات
بسیار دیده‌ایم که افراد مطلب یا موضوعی را که برای آنها با اضطراب و ناراحتی همراه بوده به‌طور موقت به یاد نمی‌آورند. مثلاً کودکی که به درس حساب علاقه ندارد، فراموش می‌کند که تکالیف حسابش را انجام دهد یا نوجوان که در درسی مانند دیکته نمره کم گرفته، نمره‌اش را فراموش می‌کند و حال آنکه نمرات خوب درس‌های دیگر را به یاد دارد. بسیاری معتقدند که هرگاه تجربه‌ای در کودک احساس شدید اضطراب و گناه و به‌طور کلی احساس نامطبوع به‌وجود آورد. بدون اینکه خود بر این امر آگاهی داشته باشد - و به‌طور غیرعمد - آن را از ذهن ”خودآگاه“ خود دور می‌سازد. بیرون راندن خاطره‌ها یا مطالب اضطراب‌آور را ”سرکوب کردن“ یا ”سرکوبی“ می‌نامند. ظاهراً در سرکوبی، اطلاعات به‌‌طور دائمی نگهداری می‌شوند ولی به‌ دلایلی که گفتیم، در شرایط و موقعیت‌های خاصی، فرد آنها را به یاد نمی‌آورد.
▪ نبودن انگیزه برای به یاد آوردن
داشتن انگیزه نه تنها در مورد یاد گرفتن، بلکه در مورد به یاد آوردن مطالب نیز نقش دارد. در زندگی روزمره با موارد زیادی برخورد می‌کنیم که می‌بینیم در حالی‌که کودک مطلبی را به‌خوبی آموخته آن را به موقع به یاد نمی‌آورد. یکی از علت‌های این امر آن است که دیگر نیازی به یادآوری آن نمی‌بیند. این حالت را به‌خصوص در شرایطی که کودک یا نوجوان کاری را به اتمام رسانده، مثلاً بعد از گذراندن امتحان، زیاد مشاهده می‌کنیم. یعنی او تا زمانی‌که امتحان نداده، مطلب را به‌خوبی به یاد دارد ولی بعد از اینکه امتحان سپری شد، چون دیگر نیازی به آن نمی‌بیند، درصدد مرور کردن آن مطالب برنمی‌آید و لذا مطالب تدریجاً از ذهن دور می‌شود و به یاد نمی‌آید.
▪ گذشت زمان
به‌نظر می‌رسد که قدرت نگهداری مطالبی که فرا گرفته شده، با گذشت زمان ضعیف می‌شود. در این مورد برخلاف ضعف یاد گرفتن مطالب، یادگیری به‌خوبی انجام شده، ولی ظاهراً اثر آن به مرور زمان از بین رفته است.
تجربه نشان داده که اگر کودکی مطلبی را بیاموزد و بعد از آن بخوابد (یعنی بعد از یادگیری عامل بازدارنده‌ای وجود نداشته باشد)، پس از بیداری آموخته شده را بهتر به یاد می‌آورد. حال آنکه اگر همان کودک یا نوجوان همان مطالب را به همان میزان بیاموزد و بیدار بماند و بعد از آن مطالب دیگری را فرا گیرد، مطالب قبلی ضعیف می‌شود.
بیماری‌های روانی تحت‌تأثیر شوک تشنجی الکتریکی قرا گرفت‌اند، حوادث و اعمال قبلی از وارد شدن شوک الکتریکی را برای همیشه از یاد برده‌اند در چنین مواردی، به یاد نیاوردن را به‌علت از بین رفتن اثر حافظه می‌دانند. معلوم شده است که افرادی که به علل مختلف از جمله به‌کار گرفتن غیرصحیح گیره (فورسیس) در زایمان، به زمین خوردن پیشانی، به در و دیوار زدن شدید سر (به‌عنوان جلب توجه از جانب کودک و یا هنگام تنبیه توسط مربیان و والدین، تصادم و ...) قسمت پیشانی یا جلوی مغزشان آسیب دیده، در مقایسه با افرادی که دچار چنین ضایعه‌ای نشده‌اند، حافظه ضعیف‌تری دارند. علاوه بر ضایعات مغزی، ممکن است ناشی از بیماری‌های مختلفی مانند سیفلیس، صرع و نرسیدن اکسیژن کافی به مغز در هنگام به دنیا آمدن یا بعد از آن باشد.
● چگونه پیش‌نیازهای لازم را برای یاد گرفتن فراهم کنیم؟
برای آنکه یاد گرفتن به بهترین نحو صورت گیرد، باید حداقل، عوامل یا شرایط زیر که معمولاً تحت عنوان ”پیش‌نیاز“ یادگیری مطرح می‌شود وجود داشته باشد:
۱) هدف وجود داشته باشد.
۲) انگیزه برای یاد گرفتن وجود داشته باشد و ادامه یابد (انگیزه پایدار باشد)
۳) به مواد آموختنی توجه و دقت کافی بشود.
● راه‌های مطرح کردن هدف برای یادگیری
۱) بیان هدف
۲) تعیین هدف‌های کوتاه‌مدت
● چگونه برای یادگیری انگیزه به‌وجود آوریم؟
۱) برانگیختن علاقه مستقیم، مقصود آن است که کودک آن را یاد می‌گیرد چون از دانش آن لذت می‌برد و صرف‌نظر از پاداش خاصی آن موضوع یا مطلب را به‌کار می‌برد.
۲) برانگیختن علاقه غیرمستقیم
منظور از علاقه غیرمستقیم آن است که کودک مطلب یا دانشی را به خاطر اینکه به او پاداش داده شود یا تشویق و تمجیدی در پی آن باشد فرا می‌گیرد مثلاً نمره بهتر، جایزە، تشویق، جلب توجه همسالان و بزرگسالان و ... را به دنبال دارد.
● راه‌های برانگیختن علاقه (انگیزه) برای یادگیری
۱) طرح آموختنی‌ها به‌صورت پرسش‌های جالب
مطلبی را که می‌خواهیم کودک یاد بگیرد به‌صورت پرسش روشن و جالب بپرسیم مثلاً نام فصل‌ها چیست؟ این عمل علاوه بر اینکه محرکی برای فکر کردن کودکان است موجب می‌شود که آن چیزی را که خود به‌طور فعال به آن پی برده‌اند بهتر بیاموزند و به یاد آورند.
۲) تجربه و تماس مستقیم با آموختنی
سعی کنیم که کودک با آنچه را که می‌خواهد یاد بگیرد تماس پیدا کند و تجربه مستقیم و عملی داشته باشد. مثلاً اگر می‌خواهیم راجع به خاصیت آهنربائی مطلبی را یاد بدهیم باید موقعیتی ایجاد کنیم تا آنها تجربیاتی عملی با آهنربا کسب نمایند.
۳) یاد دادن (تعلیم) آموختنی‌ها به دیگران
باید موقعیتی ایجاد شود که کودک آنچه را خود آموخته است به همسالان یا کوچکترها بیاموزد. این‌کار باعث مرور مطالب در ذهن کودک و ایجاد انگیزه بیشتر برای یادگیری کودک فراهم می‌کند.
۴) اجراء نقش
کودک می‌تواند نقش‌های اجرائی در زمینه آموزشی خود داشته باشد کودک را تشویق کنیم در مورد موضوعاتی مثل تاریخ، ادبیات، مسائل دینی و ... موضوع را به صورت نمایش اجراء کند. کودک باید در انجام این حرکات هم نقش‌های خوب و هم نقش‌های بد را تجربه کند و آنها را به‌طور عملی تجربه و حس کند. ضمناً کودک در این نوع بازی از تمام حس‌های خود بهره می‌گیرد.
۵) روشن کردن محاسبن آموختن و معایب نیاموختن برای یادگیرنده
باید علاوه بر روش‌های فوق سعی کنیم محاسن آموختن و معایب نیاموختن را برای کودک و نوجوان روشن کنیم.

لادن عزیز محمدی

منبع : ماهنامه کودک