زبان در تنگنا

«خط» را چهره مكتوب و بروز عینی زبان دانسته اند: این مفهوم اگر چه در كنار «گفتار» كلیت زبان یا اندیشه را معرفی می كند اما از آن جایی كه در نوشتار اصل بر غیاب مؤلف و یا به كار گیرنده زبان است، وسواس در رعایت قواعد آن چند برابر می شود تثبیت هویت خط فارسی و رعایت قواعد و ضوابط آن حكمی است كه به موجب اصل پانزدهم قانون اساسی بر عهده همگان نهاده شده اما تشتت، اعمال سلیقه و بروز آشفتگی در نظام خط فارسی بخصوص در این سال ها همچنان اهل فن را دچار چالشی جدی كرده است. گزارش پیش رو، سعی دارد با اشاره به برخی ویژگی های زبان فارسی به واكاوی گوشه ای از این چالش ها و اختلاف نظرها بپردازد.
یك پژوهشگر درباره تنگناهای خط فارسی می گوید: «خط فارسی هم هجانگار است و از عهده ثبت برخی مصوبات برنمی آید و هم برخی صورت ها را به شكل های مختلف ثبت می كند.این ویژگی خط فارسی باعث شده كه محققان تلاش هایی را برای اصلاح آن انجام دهند.برخی نیز در پی تغییر خط بوده اند.»
یك پژوهش در این زمینه نشان می دهد تا كنون ۱۲۰ مقاله درباره رسم الخط فارسی و یكسان سازی و معضلات آن نگاشته شده است كه قدمت نخستین آن ها به ۷۰ سال می رسد.تعداد كتاب ها و سخنرانی های چاپ نشده در این باره را نیز می توان به ۱۲۰ مقاله اضافه كرد.
تعداد نشست ها و هم اندیشی ها و پژوهش های متعدد حتی در حوزه رسم الخط و شیوه نامه شیمی آلی نشان می دهد این چالش جدی است.اگر چه برخی با نگاه خوش بینانه به آن می نگرند و تعدد را معادل توسعه زبان ارزیابی می كنند.
درحال حاضرچند شیوه نامه قابل اعتماد و اتكا وجود دارد مانند «شیوه نامه سمت»، شیوه نامه«نشر دانشگاهی و «فرهنگستان» كه البته معلوم نیست تا چه اندازه مورد تأیید همه كارشناسان باشد و گذشته از این به اعتقاد یكی از اعضای هیأت علمی دانشگاه تهران به تعداد افراد جامعه، رسم الخط و شیوه نامه نگارش زبان وجود دارد كه هر كس بنا به فراخور حال از یك شیوه نامه بهره می برد.هر ناشری برای خود به قاعده ای دلخواه عمل می كند و ...
به اعتقاد این استاد دانشگاه باید تمامی شیوه نامه ها یكپارچه شود كه این وظیفه فرهنگستان است اگرچه فرهنگستان نیز شیوه نامه خود را دارد اما نتوانسته است آن را عمومی و همه گیر كند.
وی معتقد است زبان فارسی مشكلات خاص خود را دارد و اگر این مشكلات نبود این همه اختلاف سلیقه بروز پیدا نمی كرد اما نمی توان گفت تنگناهای رسم الخط فارسی به ذات زبان ما برمی گردد.
●خط و جوهر زبان
در یك پژوهش انجام شده بر روی ویژگی های خط فارسی تأكید شده است زبان جوهری قرارداد و خط وسیله ای برای تثبیت آن است حال خط نیز یا ابداعی است یا عاریتی در نوع نخست از آنجا كه گویشواران بومی، صورت هایی را برای نشان دادن زبان خود ابداع می كنند معمولاً بین خط و زبان، تطابق كامل وجود دارد اما در گونه دوم از خطی موجود برای ثبت زبان استفاده می شود كه در این شیوه چون خط عاریتی در اصل برای ثبت زبان دیگری بوده است، غالباً انطباق كامل بین زبان و شكل مكتوب نمی توان یافت و باید تغییراتی در خط عاریتی انجام گیرد تا این مطابقت به دست بیاید.
خط كنونی فارسی از خط كوفی عربی اقتباس شده كه خط عربی خود از خط «آرامی» گرفته شده است و باید عنوان كرد خط آرامی نیز نقایص عمده ای داشته كه ابوالاسود دولی نصر بن عاصم، یحیی بن یعمر و خلیل بن احمد در نقطه گذاری و حركات و اعراب آن اصلاحاتی انجام داده بودند.ایرانیان حروف «پ»، «ژ»، «چ» و «گ» را با تغییری در حرف های موجود عربی ساختند اما برای واكه های پیشین یعنی a.e.o چاره ای نیندیشیدند .
بنا بر این مشكلات رسم الخط و یا درست تر آن كه «رسم الخط» زبان فارسی را می توان ابتدا در عاریتی بودن آن و چاره نیندیشی برای حركات و عدم تطابق واج ها با حروف جست وجو كرد اما موضوع به همین جا ختم نمی شود.متصل و یا منفصل نویسی نیز یكی دیگر از حوزه های مورد اختلاف است.
در زبان فارسی تركیب و اشتقاق با قرار گرفتن كلمات مستقل در كنار هم انجام می شود.و این دلیلی است برای منفصل یا متصل نویسی كلمات كه به دو شیوه ساخته می شود وجود واژه بست ها، نیز دلیل دیگری برای پیوسته یا جدا نویسی كلمات است.واژه بست ها عناصری بدون تكیه اند كه به پیش یا پس كلمه تكیه دار می چسبند.
بلاتكلیفی كرسی همزه نیز یكی دیگر از بحث های مشترك همه شیوه نامه های رسم الخط است همچنین همزه بلاتكلیف گاه خود به یك كرسی به نام «ی» تبدیل می شود.
كارشناسان می گویند علاوه بر این مشكلات و كاستی ها ی دیرینه زبان فارسی و عوامل دیگری نیز در پریشانی خط مؤثر بوده اند از جمله می توان به تأثیر شعرفارسی نیز اشاره كرد: شعر فارسی همه جا از قواعد و ضوابط عمومی دستور خط فارسی پیروی نمی كند و گاه به ضرورت از قواعد دیگری تبعیت می كند.
دستور خط فارسی نه برای شعر فارسی بلكه برای نثر آن تدوین و تنظیم شده است بنابراین آشفتگی هایی كه شعر به علت عدم مطابقت بدان دامن زده دوباره به نثر معمول نیز بازگشته است.
خطاطان كه از دیرباز با هنر خوش نویسی در نگارش شعر و نثر فارسی حرف اول را زده اند - بخصوص پیش از چاپ و انتشار كتب با حروف سربی ـ هیچ گاه از اعمال سلیقه در این حوزه پرهیز نكرده اند.در سال های اخیر تدوین مجموعه، حروف چینی، صفحه آرایی، ویرایش، نمونه خوانی متون و كارهای بسیار دیگری در حوزه نگارش وچاپ بر عهده رایانه قرار گرفته و در نتیجه دایره شاغلان به امر چاپ و تكثیر نیز از حلقه سنتی فراتر رفته است و همین باعث بروز برخی تشتت و رواج اعمال سلیقه های مختلف شده است.ضرورت یكسان سازی خط و توسعه تكنولوژی چاپ و نوشتار را در دو بخش می توان بررسی كرد.
۱- ضرورت هایی كه خود تكنولوژی و توسعه ایجاد می كند.
۲- ضرورت هایی كه صاحبان بی شمار این كالاها به وجود می آورند.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی به حكم وظیفه ای كه بر حسب اساسنامه خود در پاسداری از زبان و خط فارسی بر عهده دارد از همان نخستین سال های تأسیس درصدد گردآوری مجموع قواعد و ضوابط خط فارسی و بازنگری و تنظیم و تدوین و تصویب آن ها برآمد و طبق نظر متخصصان امر این مركز برای رسیدن به منظور خود میانه روی را برگزیده است.در سال ۱۳۷۲ كه ریاست فرهنگستان را دكتر حسن حبیبی بر عهده داشت، كمیسیونی به مدیریت دكتر علی اشرف صادقی و سپس استاد احمد سمیعی تشكیل شد و این كمیسیون در جلسات متعدی توانست دستور خط پیشنهادی خود را به شورای فرهنگستان تسلیم كند. شورا نیز در ۵۹ جلسه آن را مورد بحث و بررسی قرار داد و در نهایت تصویب كرد.
همان طور كه عنوان شد بسیاری از كارشناسان تعدد و تكثر در حوزه رسم الخط و تدوین شیوه نامه های فراوان را به معنای تشتت و پریشانی در زبان تلقی نمی كنند بلكه آن را یك امتیاز مثبت نیز می دانند. نظریه ای در این باره می گوید: «در زبان فرانسه یا انگلیسی هم، خط لاتین به شكل های مختلف نوشته می شود و به اعتقاد من چنین موضوعی در فارسی هم مشكل محسوب نمی شود.امروزه خطاطی به نقاشی نزدیك شده و جنبه هنری بیشتری پیدا كرده است این شیوه ها و شكل های مختلف به زیبایی خط می افزاید اما برای آموزش و تدریس مخصوصاً آموزش خارجی ها باید یك خط واحد وجود داشته باشد.»
برخی مشكلات زبان فارسی مثل شكل نوشتن تركیبات در واقع مشكل بسیاری دیگر از زبان ها نیز هست اما می توان به كاستی های دیگری نیز اشاره كرد كه در خط فارسی بیشتر خود را نشان می دهد به طور مثال این كه زبان فارسی حركت ندارد اگر چه خود عرب ها نیز این مسأله را خیلی رعایت نمی كنند و حتی در سخنرانی ها سعی دارند این حركات را آشكار نسازند و در انتهای كلمات وقف كنند.ما داریم از زبان عربی كمك می گیریم تا در آینده از حركات استفاده كنیم اما از طرفی هر كس هم می خواهد خط جدیدی به وجود بیاورد باید تلفظ صحیح آن را از اهل فن بشنود البته این موضوع خیلی در آهنگ عبارات كمك نمی كند.
برخی از متخصصان به طور خاص شیوه نگارش خط فارسی را تحت تأثیر هنر خوش نویسی می دانند و تاریخ استفاده از حروف سربی را برابر با از بین رفتن جایگاه این هنر و در نتیجه شیوع شیوه نامه های ناهمخوان با زبان فارسی در نظر می گیرند.برخی معتقدند در گذشته استادان خط بسیاری داشتیم كه هنر آن ها توسط حروف سربی به خطر افتاد اما خوشبختانه پس از انقلاب طوری به این موضوع توجه شده كه در حال حاضر می توان گفت در هر شهرستان دور افتاده ای جوانان بسیاری وجود دارند كه به درجات بالایی از هنر خوش نویسی رسیده اند این جوانان شیوه ها و اسلوب های تازه ای را به واسطه قدرت خلاقیت خود ابداع كرده اند كه اگر چه ریشه در خطاطی گذشته دارد اما نگاهی نو در آن موج می زند.
نگارش زبان فارسی و شیوه نامه های متعدد آن به طور مستقیم زیر نفوذ هنر خوش نویسی به وجود آمده كه نه تنها جای نگرانی نیست بلكه می توان گفت كاربردها و زیبایی رسم الخط زبان فارسی را هم گسترش داده است
همچنان كه عنوان شد هنوز نه زوایای دید متخصصان و نه تحلیل ها و نتیجه گیری های آن ها درباره خط زبان فارسی همخوانی ندارد آیا می توان تكنولوژی نوین چاپ و تدوین متون را نادیده گرفت؟ در مقابل این تكنولوژی چه باید كرد؟ آیا ترویج هنر خوش نویسی می تواند راه چاره باشد؟ كدام یك از این گزینه ها به اعتلای خط فارسی خواهد انجامید؟ موضوع آموزش را چگونه می توان با این مفاهیم پیوند داد؟ آیا تكثر و تعدد در این حوزه مفید خواهد بود یا خیر؟ و ده ها پرسش دیگر كه هنوز پاسخی قطعی برای آن ها وجود ندارد و همچنان برمدار ذهن بی پاسخ هر فارسی زبانی كه قلم در دست می گیرد در حال چرخش است.

منبع : روزنامه ایران