تیک از کجا می‌آید؟

در دنیای ماشینی و زندگی در سرعت، كه لحظه‌ای را تلف كردن مساوی با خسارت‌های مالی عظیمی‌می‌باشد، انسان در عین حال كه به پیشرفت تكنولوژی در جهت آسایش و رفاه خویش گام بر می‌دارد، از طرف دیگر با سرگرم كردن خود به انواع تنوع‌ها از خویشتن خویش غافل شده و همه عنان زندگی را به دست ماشین ساخته دست خود داده و خود نظاره‌گر تصمیم‌های ماشین شده است. به راستی در این میان جایگاه اعتقاد‌های مذهبی كجاست؟ و انسان چگونه به ارضای نیاز پرستش خود می‌پردازد؟ و تألم‌های روحی خود را چگونه درمان می‌كند؟ با دارو؟ با ورزش؟ با پارتی و سینما و تئاتر و تلویزیون و...؟ اگر این چنین است پس چرا این همه كلینیك‌‌های روان‌شناسی و روان‌درمانی و مشاوره و روان كاوی و...؟
به نظر می‌رسد انسان در انتهای قرن بیستم خود را مقهور تكنولوژی كامپیوتری ساخته و از خود بیگانه شده است چرا كه وی با تشكیل زندگی و خانواده و به وجود آوردن فرزندانی چند در جهت رفع نیازهای مادی او این همه تلاش می‌كند ولی ازبرآوردن نیازهای روانی، عاطفی او غافل مانده و این چنین با توجیه دست و پا شكسته خود را قانع می‌سازد كه من برای اینها زحمت می‌كشم و شب و روز تلاش می‌كنم، دیگر چه انتظاری از من هست؟
با یك بررسی كوتاه می‌بینیم خیلی از ناراحتی‌های عصبی‌ روانی جامعه ناشی از عدم ارضای نیازهای روانی بوده و بر اثر عدم رفع این نیازها، فرد دچار كشمكش‌های عصبی و اختلال‌ می‌گردد. از جمله اختلال‌های شایع در جوامع بشری می‌توان اختلال‌های تیك را نام برد كه افراد زیادی به انواع آن دچار می‌باشند و گاهی خود نیز از داشتن چنین اختلالی احساس حقارت و ناراحتی كرده و در پی درمان آن برمی‌آیند. به این منظور سعی داریم در این جا به بررسی این پدیده پرداخته و از جنبه‌های مختلف آن را مورد بررسی قرار دهیم.
● تعریف تیك
تیك عبارت است از انقباض یا جمع‌شدن ناگهانی عضلانی و معمولاً منحصر به یك گروه عضله است. یكی از ساده‌ترین تعریف‌ها عبارت است از: "هرگونه حركت یا انقباض متناوب ماهیچه‌ای"
در A . P . A چنین تعریف شده است: " یك حركت انقباضی غیرارادی و متناوب گروهی ازماهیچه‌ها" غالباً بدون محرك بیرونی قابل نمایش كه ممكن است تظاهری از یك تعارض هیجانی باشد یا نتیجه یك بیماری عصبی. در یك تعریف دیگر گفته می‌شود: تیك‌ها عبارتند از حركت‌ها یا صداهای غیرارادی، ناگهانی، سریع، تكرار شونده، ناموزون و كلیشه‌ای. بیمار تیك را غیر قابل مقاومت می‌یابد امّا با اراده می‌توان آنها را برای مدتی از چند دقیقه تا چند ساعت كنترل نماید. تیك‌ها پاسخ‌های آموخته شده‌ای هستند كه از طریق تقویت‌كنندگان ضمنی استقرار یافته‌اند، یعنی حالت‌های ضمنی كه این حركت‌ها یا در محیط خارجی و یا درون ارگانیزم از طریق سیستم‌هایی بازخورد داخلی ایجاد می‌كنند تقویت شده، نیرومند و استحكام رفتار را موجب می‌گردند.
تیك را یكی از تظاهر‌های آشكار نوروز وسواس اجباری در كودكان می‌دانند. در واقع تیك نمایانگر نوعی تخلیه روانی و نشانه ناراحتی‌های عصبی است و به همین جهت آن را یكی از علائم نوروتیك به شمار می‌آورند. لازم به ذكر است كه كلمه نوروز به طور وسیع به صورت یك اصطلاح جمعی برای گروهی از اختلال‌های روان‌پزشكی كه سه وجه مشترك با هم دارند مورد بررسی قرار می‌گیرد:
▪ ‌نخست اینكه اختلال‌های نوروزی فونكسیونل هستند یعنی با بیماری عضوی مغزی همراه نیستند.
▪دوّم اینكه پسیكوز نیستند یعنی اختلال هرقدر هم شدید بوده باشد بیمار تماس خود را با واقعیت از دست نمی‌دهد.
بالاخره اینكه با داشتن شروع مشخص از اختلال‌های شخصیتی كه سیری مداوم از اوان زندگی دارند، متفاوت هستند.
این ملاك‌های شخصیتی گروه وسیعی از اختلال‌ها را كه شامل برخی سندرم‌های مشخص، نظیر اختلال‌های اضطراب و وسواس هستند و نیز سندرم‌هایی كه چندان مشخص نیستند مثل اختلال‌های عاطقی خفیف و واكنش‌های تطابقی را در بر می‌گیرند. تیك در دوره خواب دیده نمی‌شود و فرد اگر در شرایط فعالیت جذاب نیز قرار بگیرد، از خود واكنش تیك بروز نمی‌دهد و یا نسبت به بقیه مواقع كمتر دچار اختلال تیك می‌شود.
● سن پیدایش تیك
تیك‌ها غالباً در سنین بین ۶ تا ۱۴ سالگی دیده می‌شوند ولی در اشخاص بزرگ‌تر نیز كاملاً شیوع دارد. نخستین تیك‌ها معمولاً بین ۲ تا ۱۰ سالگی و تقریباً همیشه قبل از ۱۴ سالگی ظاهر می‌گردند. سن متوسط شروع ۷ تا ۸ سالگی است. شایع‌ترین تیك اولیه چشمك‌زدن است كه درپی آن تیك سر با ادا و اطوار با عضله‌های صورت است. اكثر علایم حركتی و صوتی پیچیده، سال‌ها پس از شروع علایم اولیه ظاهر می‌شوند.
چشمك‌زدن احتمالاً كوشش ناخودآگاه فرد برای نگاه‌نكردن به برخی از حوادث است. همان طور كه گفتیم طفل هیچ‌گونه آگاهی از تیك یا احساس‌ها و خاطره‌هایی كه سبب ایجاد آن گردیده ندارد و نمی‌تواند آن را متوقف ساخته یا توضیح دهد.
● علل پیدایش تیك
این حركت‌ها ظاهراً به منظور خاصی صورت نمی‌گیرد ولی بی‌علت و بدون انگیزه هم نیست و در كودكان و نوجوانان شاد، راضی، ایمن و متعادل از نظر روانی، عاطفی و هیجانی كمتر دیده می‌شود. بین شدت تیك و شدت كشش‌های عاطفی و هیجانی همواره رابطه نزدیكی وجود دارد. تیك ممكن است علامت نوروز، اختلال سازش، احساس تنهایی یا بیان دفاع كودك علیه عامل ناخوشایند یا تنفر از اشخاص و یا منفی گرایی باشد.
در سبب‌شناسی نوروزها فرضیه‌های فراوانی در مورد تجارب كودكی وجود دارد. معهذا این فرضیه‌ها تقریباً به‌طوركلی بر خاطره‌های بیماران نوروتیك از اتفاق‌های سال‌های قبل متكی است، كه هم می‌تواند انتخابی باشد و هم گمراه كننده.
فرد مبتلا به تیك به سبب احساس عدم كفایت وخودآگاهی شدید و یا به علت كشمكش‌های مولد فشار درونی دائماً تحت فشاراست. تمایل‌های جنسی سركوفته یا خصومت ممكن است باعث تحمل فشار درونی و احساس ناراحتی و بیقراری و تحرك‌پذیری گردد كه تا اندازه‌ای از راه تیك‌ها خالی می‌شود و هرچه این فشار عظیم‌تر باشد، تیك‌ها بیشتر تكرار می‌گردند.
عده‌ای از روان‌پزشكان می‌گویند كه علت تیك كاملاً معلوم نیست ولی عقیده همگانی برآن است كه تیك نوعی از تخلیه حركتی كشش‌های روانی است و از نظر روانكاوی این كشش محصول سركوفتگی غریزی و یا تهاجمی‌است.
اغلب این كودكان بیقراری روانی و حركتی و بیش فعالی دارند كه دال بر بروز انواع تنش‌های روحی است. ماهلر معتقد است كه آمادگی ذاتی در تیك مؤثراست ولی متأسفانه هنوز مدرك و شواهد ارثی وجود ندارد. تیك غالباً در سندرم‌های بعد از انسفالیت بروز می‌كند با این حال عوامل روانی نیز در ایجاد آن مؤثر است.
تیك در كودكانی كه والدین مقتدر و سخت‌گیر دارند، بیشتر دیده می‌شود. احتمال دارد در محیط خانواده فشار روی كودك زیاد باشد، والدین از رفتارش ایراد گیرند و او را دچار تضاد ‌سازند.
اگر طفل بتواند ناراحتی خودش را نشان دهد، تیك‌ها به وجود نمی‌آیند ولی خودداری او از ابراز كشمكش‌های درونی‌اش به صورت پرش‌های عصبی آشكار می‌گردد.تحقیق‌ها نشان داده‌اند كه تجربه‌های اولیه پایه‌ای هستند برای احساس، ادراك، تفكر و سازش‌های بعدی البته به علت تأثیر و تأثری كه این عوامل با هم دارند، شناخت تمام عواملی كه به اثرهای مخصوص منجر می‌شوند غیر ممكن است ولی بسیاری از حالت‌هایی كه بر رشد در جهت‌های نادرست تأثیر می‌گذارند عبارتند از:
۱) نقایص ژنتیكی:
دراین زمینه هنوز تحقیق‌های جامعی انجام نگرفته است ولی بعضی از روان‌پزشكان و متخصصان رشد كودك عقیده دارند كه حركت‌های تیك می‌تواند ناشی از نقص ژنتیكی باشد، بنابراین باید تحقیق‌های بیشتری انجام گیرد تا بتوان با قاطعیت نسبت به آن اظهار نظر كرد.
۲) آمادگی‌های مزاجی و نقص عضو:
در این مورد گفته می‌شود كه افراد دارای روحیه منفعل و حساس و كسانی كه مقاومت آنان در برابر ضربه‌های روحی روانی كمتر است، دچار این نقیصه می‌شوند. كودكی كه با داشتن نقص در اعضا و جوارح خود نمی‌تواند خود را از زیر فشار و كشمكش‌های درونی برهاند دچار حركت‌های تیك شده و با انجام آن به خود آرامش می‌دهد و در حقیقت در یك سیكل معیوب به تشدید مشكل خود می‌افزاید.
۳) محرومیت مادری:
محبت مادر به كودك برای وی به مثابه منبع تأمین نیاز و ویتامین روانی می‌باشد. طبق تحقیق‌ها نظر به اینكه سال‌های اوّلیه زندگی كودك سال‌های تكوین شخصیت و تأثیرپذیری و شكل‌گیری آن است، اگر در خانواده هیجان‌ها و طغیان‌های مكرر عاطفی روی دهد، رشد عاطفی كودك به آسانی متوقف می‌شود.
در خانواده‌هایی كه تنش‌های شدید وجود دارد معمولاً كودكان خود را تنها و مطرود حس می‌كنند و فاقد انگیزش لازم برای "همانند سازی" خود با پدر ومادر و با معیارهای پسندیده رفتار هستند و یا این انگیزش در آن‌ها بسیار ضعیف است. بنابراین برای رهایی از این كشمكش‌ها و فشارهای محیطی دچار اختلال گشته و واكنش نیاز عاطفی‌ روانی خود را به صورت تیك بروز می‌دهد.
۴) تجارب دردناك روانی دوران كودكی:
این تجربه‌های ناخوشایند می‌تواند ناشی از تولد كودكی دیگر، مشاجره‌های والدین، تعویض محل سكونت، تعویض مدرسه، بیماری والدین و یا فوت یكی از آنان، حوادث غیرمترقبه مانند: بمباران‌ها، زلزله، سیل و دیگر اتفاق‌ها باشد كه فرد را دچار فشار روانی كرده و فرد برای به دست آوردن آرامش و تخلیه تنش‌های ناشی از آن حادثه، دچار تیك گردد و تا مدت‌ها این حركت را ادامه دهد.
۵) الگوهای مرضی خانوادگی:
در اینجا اختلال‌های دماغی و والدین مورد نظر بوده كه باعث می‌گردد كودك در اوان كودكی با همانندسازی و الگوگرفتن از والد هم جنس و یا با لعكس به تقلید از والدین به انجام حركت‌های اضافی بپردازد. البته باید در چنین افرادی تمایل‌های هیستیریكی را دنبال نموده و به دنبال سرنخ‌هایی در ارتباط با نیازهای عاطفی ارضا نشده گشت.
۶) آسیب‌های اجتماعی:
اعم از این كه ضربه روانی عاطفی حاصل مستقیم یا غیر مستقیم متوجه كودك شود، می‌تواند متناسب با ظرفیت‌های عاطفی و روانی او وی را دچار تیك نموده و اتوماتیك‌وار در وی بروز نماید. البته بعضی از كودكان بر اثر تحقیرشدن و احساس حقارت در برخورد با پدیده‌های جدید اجتماعی كه در مجموعه تجربه‌های آنان جا نداشته باشد می‌توانند در یك موضع تدافعی و برگشت به عقب قرار گرفته و برای فرار از فشار وارده دچار انواع تیك شوند.
۷) نارسایی در رشد مناسب (من و ساختمان من:)
فرد با ناپختگی روانی كه دارد احساس عدم كفایت و مقاومت كرده و برآورده نشدن نیازهای عاطفی وی را دچار مشكل می‌سازد و برای فرار از این موقعیت احتمالا فرد تلاش می‌كند عقب‌نشینی كرده و ضمن برگشتن به مراحل پایین‌تر رشد شخصیتی دچار حركت‌های تیك نیز می‌گردد و همراه تیك، احساس وابستگی به والدین نیز دراو ایجاد می‌شود. در چنین افرادی معمولاً تیك با حركت‌های دیگری مانند: ناخن جویدن، انگشت مكیدن همراه بوده و فرد را دچار طیفی از مشكل‌های عاطفی می‌سازد. قابل ذكر است كه حركت‌های تیك در هر بار انجام گرفتن آن لزوما همراه با ناخن‌جویدن نمی‌باشد بلكه معمولا این دو با هم دیده می‌شوند.
● نتیجه گیری
تیك كه به آن انقباض یا اسپاسم عادتی نیز می‌گویند عبارت است از: حركت‌های ناگهانی، سریع، غیر ارادی، متناوب و تكراری كه شبیه تكان خوردن یك عضله است. این عادت در سن هفت سالگی به اوج خود می‌رسد كه شامل برهم زدن پلك‌های چشم، انقباض وكشش‌های صورت، كشیدن صورت، تكان دادن شانه‌ها، با صدا بینی را بالا كشیدن، سرفه كردن، خرخر كردن با زبان و حركت‌های پیچیده دیگر است. پدران بیش از مادران نسبت به تیك حساسیت نشان می‌دهند و اغلب والدین برسر كودك داد می‌زنند و او را سرزنش می‌كنند و یا مورد تمسخر قرار می‌دهند. بدون تردید این حركت‌ها بدون علت و انگیزه نیست و هرگز در كودكان شاد و متعادل و موفق دیده نمی‌شود. علت پیدایش تیك‌ها مشخص نیست و در بعضی خانواده‌ها بیشتر دیده می‌شود چون در این خانواده‌ها اكثراً درگیری‌ها، بیماری‌های هیجانی و روانی زیاد است. با این حال گفته می‌شود ناامنی و نگرانی یكی از عوامل ایجاد آن است.
اكثراین كودكان نشانه‌های عصبی دیگری نیز دارند مانند: ترس، بیقراری، عصبانیت، ناخن جویدن، اختلال در خواب و غیره. درمان تیك آسان نیست و نكته مهم درمان كودك است و نه درمان تیك. بهبود بخشیدن به وضع كودك در خانه یا مدرسه كه در آن جا تیك به وجود آمده است، رفع مشكل‌های درسی و تطبیق با مدرسه مخصوصاً اگر تیك در سنین دبستانی و به علت مسائل درسی پیش آمده باشد، گام مهمی‌در درمان تیك محسوب می‌شود.‌
● انواع تیك
در یك تقسیم‌بندی كلی، دو نوع تیك وجود دارد: تیك‌های زودگذر و تیك‌های ثابت. تیك‌های زودگذر واكنش‌هایی هستند كه توسط یك كودك حساس به یك فشار روانی محیطی ظاهر می‌شوند. این تیك هنگامی‌كه فشار روانی محیطی از بین رفته یا منع شده باشند، ناپدید می‌گردند. تیك‌های ثابت آشفتگی‌های پایداری هستند كه گاهی وقت‌ها به بزرگ سالی هم منتقل می‌گردند. آنها دلیلی بر حالت اضطرابی مزمن كودك هستند.
انجمن روان‌پزشكان آمریكا D . S . M . III . R و دستورالعمل تشخیص بیماری‌های روانی تیك‌ها را به دو دسته تیك‌های صوتی و تیك‌های حركتی تقسیم نموده است و براساس سومین دستورالعمل تشخیص بیماری‌های روانی (تجدید نظر شده) هم تیك‌های صوتی و هم تیك‌های حركتی را می‌توان به انواع ساده و مركب طبقه‌بندی نمود.
هرچند مرز بین آنها كاملاً مشخص نیست، تیك‌های حركتی ساده مانند: چشمك‌زدن، حركت‌های پرتابی گردن، بالا انداختن شانه و حركت‌های شكلك‌وار ناحیه صورت، تیك‌های صوتی ساده مانند: صاف كردن گلو، سرفه، خرخركردن، بالاكشیدن بینی و خرناس. تیك‌های حركتی مركب معمولی مشتمل است بر قیافه گرفتن، رفتارهای آرایشی، خود را زدن یا گازگرفتن، بالا پریدن، لمس كردن، پا به زمین كوبیدن، یا بوئیدن اشیاء.
تیك‌های صوتی مركب معمولی عبارتند از: تكرار كلمه‌ها یا عبارت‌های خارج از متن، هرزه گویی (ادای كلمه‌های نامقبول ازنظر اجتماعی به خصوص حرف‌های ركیك) پژواك كلام (تكرار آخرین حرف، كلمه یا عبارت یك شخص دیگر یا آخرین صوت شنیده شده) و تكرار صداها با كلمه‌های خود و سایر تیك‌های مركب مانند: اكوكینزی (تقلید حركت‌های مشاهده شده یك شخص دیگر.)
به كرات دیده شده است كه تیك با سایر علائم و مشكل‌های روانی مخصوصاً بی‌قراری، خستگی زودرس، عصبانیت، ترس، اختلال‌های خواب و اشتها، جویدن ناخن و حتی اگزمای كودكان همراه بوده است.

نیره صفری

منبع : روزنامه سلامت