بررسی وضعیت روانی بیماران مبتلا به HIV

در سال ۱۹۸۱، ویروس HIV عامل بیماری ایدز شناخته شد. تا سال ۱۹۸۳ تعداد مرگ و میر ناشی از این بیماری در آمریکا بیشتر از تعداد کشته‌شدگان در جنگ ویتنام گزارش شد. در نیویورک در گروه سنی ۲۵ تا ۳۰ سال، در هفته، ۱۰۰ مورد مرگ ناشی از بیماری ایدز گزارش می‌شود. این بیماری، در دهه ۱۹۹۰ سایه مرگباری بر آفریقا افکند و تا سال ۲۰۰۲، ۴۵ میلیون نفر به این بیماری مبتلا شدند که هنوز ۳۰ میلیون نفر از آنان زنده‌اند. تاکنون راه‌های تشخیصی و درمانی متعددی برای این بیماری پیشنهاد شده است، که اگرچه در افزایش طول عمر فرد موثرند، اما هرگز نمی‌توانند خون فرد را از ویروس HIV پاک کنند.
● میزان شیوع اختلالات روانی در بیماران HIV مثبت
نتایج حاصل از پژوهش‌هایی که در زمینه اختلالات روانی در افراد HIV مثبت صورت گرفته است، نشان می‌دهد که بیش از نیمی از مبتلایان به ایدز که به مدت ۱۲ ماه از داروهای ضدویروس استفاده می‌کنند، به اختلالات روانی دچار شده‌اند. در زنان HIV مثبت نشانه‌های افسردگی همراه با شکایت‌های جسمی وجود دارد، که باعث سرعت بخشیدن به سیر پیشرفت بیماری خواهد شد. در طول ۷ سال، مرگ‌ومیر زنان HIV مثبت که نشانه‌های افسردگی را داشتند، ۲ برابر بیشتر از سایرین گزارش شد.
● اختلالات خلقی ناشی از ایدز
واکنش‌های هیجانی در ارتباط با بیماری ایدز با شدت متفاوت ظاهر می‌شود. بیماری از آغاز (مثبت بودن آزمایش) تا شروع عفونت‌های فرصت‌طلب، فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. وضعیت خلقی فرد مبتلا به ایدز از احساس اندوه، اضطراب یا عصبانیت تا بروز اختلالات افسردگی و اضطرابی شدید تغییر می‌کند. افسردگی، شیدایی، اندوه و سوگواری، اضطراب، احساس گناه و تغییر در عملکرد جنسی از جمله اختلالات خلقی‌اند، که فرد HIV مثبت با آن درگیر است.
▪ افسردگی
در افراد HIV مثبت، علائم و نشانه‌های افسردگی به صورت کاهش میل به موضوعات مورد علاقه، بی‌خوابی، کاهش انرژی، از دست دادن اشتها یا پرخوری که به کاهش وزن می‌انجامد، گریه کردن، وجود افکار خودکشی، از دست دادن میل جنسی و اختلال در تمرکز بروز می‌کند.
البته، بعضی از این نشانه‌ها با عفونت به وسیله ویروس HIV مرتبط‌اند. از جمله، کاهش اشتها که می‌تواند با اثر گذاشتن بر بیماری دستگاه گوارش و تهوع ناشی از مصرف داروها تغییر کند. غش کردن در مراحل اولیه یا پیشرفته بیماری به دلیل مصرف داروها یا کم‌خونی ناشی از بیماری بروز می‌کند. همچنین افزایش ترس از مرگ، تفکر دربارة آن را سبب خواهد شد. ناراحتی فرد همراه با تفکرات منفی، افسردگی، اختلال در شناخت، کاهش حافظه و عدم تشخیص زمان و مکان دیده می‌شود.
▪ شیدایی
به طور معمول در بیمارانی که سابقه اختلال خلقی ندارند، یا در خانواده خود، نمونه‌هایی از آن را ذکر نمی‌کنند یک حمله مانیک که با مصرف موادمخدر یا عفونت CNS توسط ویروس HIV همراه است، به ویژه در مراحل پایانی بیماری دیده می‌شود. بعضی از عفونت‌های فرصت‌طلب از جمله توکسو پلاسموز، هرپس و مننژیت به بروز اختلالات خلقی دوقطبی کمک می‌کنند. لازم است که اختلالات خلقی ناشی از مصرف موادمخدر از اختلالات تشخیصی تفکیک شود.
▪ غم و سوگواری
پی بردن به نتیجه آزمایش و مثبت بودن آن، در کنار از دست دادن کار، ترس از مطرح شدن و از دست دادن یک آینده روشن، به امتناع از انجام مراقبت‌های بهداشتی، خودداری از دریافت خدمات درمانی و اختلال در روابط جنسی می‌انجامد. رایج‌ترین موضوعی که به افراد HIV مثبت آسیب می‌رساند، از دست دادن دوستان و افراد مورد علاقه است. از آن جا که اندوه بیماران مبتلا به ایدز چندوجهی است، تاثیرات چندوجهی بر فرد می‌گذارد. یاس، تضعیف روحیه، بی‌نظمی در خواب، آشفتگی عاطفی، تفکرات مزاحم و مصرف موادمخدر در بیماران مبتلا به ایدز که با مرگ دوستانشان روبرو شده‌اند، ‌دیده می‌شود. به علاوه احساس اندوه، ترس از شدت پیشرفت بیماری را تشدید می‌کند.
▪ اضطراب
اضطراب بر اثر ابتلا به بیماری و ناتوانی جسمانی و طرد شدن، بروز می‌کند. مسری بودن بیماری نیز سبب بروز اضطراب می‌شود. فرد مبتلا، در مورد محافظت از دیگران احساس اضطراب می‌کند، در حالی که به طور همزمان درباره خود نیز احساس اضطراب دارد. علاوه بر این بروز اضطراب در مواردی که فرد HIV مثبت با درگیری‌های خانوادگی، جابه‌جایی شغلی، بلاتکلیفی مالی و روند بیماری سروکار دارد، طبیعی است. بعضی از مبتلایان به صورت فطری، خلق و خوی مضطرب دارند. بعضی از آنان می‌توانند از نظر روانی و رفتاری به استرس ناشی از عفونت با ویروس HIV پاسخ مناسبی دهند و تاثیر اضطراب بر زندگی‌شان را محدود سازند. اضطراب عمیق، به از کارافتادگی دائم می‌انجامد. اختلالات اضطرابی ممکن است به صورت‌های ترس مرضی، ترس از فضای باز، اختلال وسواس و اجبار و فوبیهای فردی و اجتماعی بروز کند.
مقالات روزنامه‌ها، اختلال وسواس و اطلاعیه‌هایی که درباره بیماری ایدز منتظر می‌شوند، اضطراب فرد را تشدید می‌کنند. گاهی اوقات، اضطراب به صورت نشانه‌های جسمی مانند سردرد، تپش قلب، درد سینه و مشکلات تنفسی بروز می‌کند.
▪ روان‌پریشی
اختلالات روان‌پریشی در هر دوره از بیماری ایدز ممکن است بروز کند. در مواردی اسکیزوفرنی با شروع بیماری ایدز بروز می‌کند. عوامل استرس‌زا مانند وضعیت HIV مثبت بودن فرد، دوراهی شروع درمان، انجام آزمایشات متعدد و مسائل مربوط به تهدید و اعمال خشونت‌آمیز به بروز اختلالات روان‌پریشی کمک می‌کند.
▪ عصبانیت و احساس گناه
عصبانیت واکنش طبیعی نسبت به این بیماری مرگبار است که می‌تواند متوجه فردی که او را مبتلا ساخته است، سایر افراد جامعه که به دلیل بی‌توجهی آنان، انتقال یافته است و حکومتی که نتوانسته گسترش بیماری را کنترل کند، باشد و در آخر روش‌های درمانی و داروهای بی‌تاثیر شود.احساس گناه نیز واکنشی عادی تلقی می‌شود. واکنش‌هایی مانند سرزنش خود، احساس شرم و کاسته شدن از ارزش فردی، واکنش‌های رایج ابتدایی نسبت به بیماری‌های آمیزشی به شمار می‌روند.
▪ تغییر در عملکرد جنسی
عوامل موثر بر عملکرد جنسی فرد HIV مثبت به سابقة فعالیت جنسی وی، اعتماد به نفس او در این باره و نحوة عملکرد جنسی او بستگی دارد. بزرگسالانی که در کودکی مورد آزار جنسی قرار گرفته‌اند، بیشتر از سایرین در معرض خطر عفونت با ویروس HIV قرار دارند. زنان HIV مثبت به آزار جنسی در کودکی و انجام رفتارهای جنسی پرخطر اشاره می‌کنند، عادت به انجام رفتارهای پرخطر مانع از سازگار شدن زنان و کنار آمدن آنها با تجارب تلخ گذشته می‌شود. افرادی که سوءرفتار جنسی دارند، به احساس گناه یا سرزنش خود دچار می‌شوند و گاه به منظور برطرف کردن آن به مصرف الکل روی می‌آورند.
● نقش روان‌شناسی در بهبود وضعیت روحی ـ روانی فرد HIV مثبت
امروزه روان‌شناسان روش‌های تازه‌ای را به کار می‌برند. اورسل (۱۹۷۷)، اشاره می‌کند که درمانگران باید به تقاضای چندگانة افراد HIV مثبت، پاسخ دهند. دامنة خدمات آنها گسترش یافته است و باید نقش‌های بیشتری را به عهده بگیرند.
در بعضی از موارد، روان‌درمانی در خانه و در مواردی در بیمارستان انجام می‌شود. روان‌شناس، علاوه بر آموزش ارتباط جنسی مطمئن، تدابیر مربوط به پای‌بندی به رژیم دارویی و عقاید مذهبی بیمار را در نظر می‌گیرد و در زمانی که به مراحل ناتوان‌کنندة بیماری می‌رسد به منظور انجام روان‌درمانی موقتی کارهای مراقبتی وارد عمل می‌شود.
همچنین، می‌تواند گروهی متشکل از دوستان و اعضای خانوادة فرد تشکیل دهد تا هر کدام از آنها طبق برنامه، انجام یکی از کارهای مراقبتی بیمار را برعهده بگیرند.
به علاوه، فرد می‌تواند از طریق تمرکز بر مسئله، با موقعیت فعلی خود سازگار شود. در این صورت، رفتارهایی را نشان می‌دهد و با افکاری سروکار دارد که سبب می‌شوند فعالانه مسائل را دنبال کند.
همچنین به بیمار توصیه می‌شود، بیماری خود را بشناسد، روش‌های درمانی را پیگیری کند، از دریافت کمک خودداری نورزد، امیدوارانه بیندیشد، بر نکته‌های مثبت تاکید کند و وضعیت کنونی خود را بپذیرد.
لازم است که روان‌شناس تدابیر درست را در موقعیت‌های مناسب به کار گیرد و در هنگام ارزیابی به ظرفیت انطباق‌پذیری فرد و دامنه‌ای که می‌تواند پیش برود توجه کند و از تدابیر مرتبط با مسأله بهره‌ ببرد و به موقعیت‌ها و موارد کنترل‌شدنی توجه کند، نه به مواردی که از کنترل فرد خارج‌اند.

تهیه و تنظیم: علیرضا بردبار
کارشناس رشته راهنمایی و مشاوره

منبع : روزنامه اطلاعات