امّت پیامبر

همزمان با بعثت پیامبر اعظم و ظهور دین اسلام، تغییر و تحوّلات بسیاری در حوزه‌های مختلف زندگی بشر، به وجود آمد. اسلام، علاوه بر دگرگون کردن نوع نگرش انسان به هستی و جهان پیرامون، طرح‌های نوی را در ساخت‌های گوناگون حیات انسانی درانداخت. گسترۀ این دگرگونی‌ها را می‌توان در تحوّلات فرهنگی و ارزش‌های اجتماعی و همچنین در الگوهای زندگی سیاسی و اقتصادی جوامع اسلامی جستجو کرد. تشکیل «امت اسلامی» را می‌توان یکی از نوآوری‌های اسلام در بعد اندیشۀ سیاسی دانست. در این نوشتار، در پی‌آنیم که چیستی و اهمّیت امّت بودن جامعه اسلامی را بررسی کرده، به سیرۀ پیامبر(ص) در اهمّیت دادن به امّت بودن مسلمانان، اشارۀ گذرایی داشته باشیم.
● تعریف «امت»
در فرهنگ‌های بشری، واژه‌های مختلفی برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع، به کار بسته می‌شود. مفاهیمی چون ملّت، مردم، گروه، ایل، طایفه، قبیله، عشیره و ... از این نوع‌اند. اسلام نیز به عنوان یک مکتب آسمانی ـ که تمام همّ و غم آن، سعادت دنیوی و آخرتی انسان است ـ، برای بیان این مفهوم، از واژۀ جهتدار «امّت» ـ که بار معنایی ویژه‌ای دارد ـ استفاده نمود.
امّت، اصطلاحی قرآنی و دینی است که همزمان با ظهور دین اسلام، رواج یافته است. از این واژه، در هیچ یک از زبان‌های شرقی و غربی، سراغی نمی‌توان گرفت. این تعبیر، از نوآوری‌های اسلام در اندیشۀ سیاسی بشر است. لویی گارده (اسلام‌شناس مشهور فرانسوی)، معتقد است که: «امّت، از ریشۀ خاص عربی است که در زبان‌های اروپایی نمی‌توان مترادفی برای آن یافت».۱
مفهوم امّت، از مادۀ «أمّ» یا «أوم» به معنای «قصد کردن» گرفته شده است. اطلاق «اُم» بر «مادر» نیز بدین جهت است که کودک در زمینۀ نیازمندی‌های خود، یا به جهت احساس آرامش، مادر را قصد و طلب می‌کند. بر این اساس، امّت، به مجموعه‌ای از انسان‌ها اطلاق می‌شود که هدف و مقصد واحدی، آنان را گرد هم جمع نموده است.
۲ به عبارت روشن‌تر، امّت، به جماعتی که جنبۀ وحدتی در میان آنها وجود داشته باشد، اطلاق می‌شود. از این رو، امّت، مفهومی کاملاً عقیدتی است؛ عقیده‌ای که مرز میان امّت‌های گوناگون را مشخص می‌کند.
امّت بدین معنا ۵۸ بار در قرآن تکرار شده است. در چنین کاربردی، امّت، به معنای گروهی از مردم است که یکی از رسالت‌های الهی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) بر آنها نازل شده است. در این میان، قرآن کریم، امّت اسلام را بهترین امّت از آغاز تا پایان تاریخ بنی آدم شمرده است.۳
● رابطۀ اُمّت و ملّت
ملّت (Nation) را می‌توان یک واحد بزرگ انسانی تعریف نمود که عامل پیوند آن، یک فرهنگ و آگاهی مشترک است. از جمله ویژگی‌های هر ملّت، اشغال یک قلمرو جغرافیایی مشترک است. به عبارت دیگر، ملّت، به گروهی از انسان‌ها اطلاق می‌شود که در یک کشور زندگی می‌کنند و دارای فرهنگ مشترک هستند. شایان ذکر است که این تعریف از ملّت نیز تعریفی تازه است که پس از دگرگونی‌های قرن‌های اخیر، به ظهور رسیده است.
یکی از تفاوت‌های اساسی نظام سیاسی اسلام با مکاتب سیاسی دیگر، در مرزبندی موجود میان ملّت و امّت است. اسلام، از آن جهت که خود را دینی جهانی و همۀ جامعۀ بشری را مخاطب آموزه‌های خویش می‌داند، بدون توجّه به مرزهای سرزمینی و تفاوت‌های نژادی، زبانی، ملّی و فرهنگی، از میان همۀ انسان‌ها عضوگیری می‌کند و نام امّت واحده را بر پیروان خویش می‌نهد. از نگاه اسلام، مرز بین انسان‌ها عقیدتی است و نه جغرافیایی، از این رو، تمام مسلمانان را به دور از هر گونه تفاوت در رنگ و زبان و ملّیت، عضوی از اعضای امّت یگانۀ اسلام می‌داند.
علّامۀ طباطبایی در این خصوص می‌فرماید: «اسلام، اصل انشعابات قومی و ملّی را بدین صورت که مؤثّر در تکوین پیدایش اجتماع باشد، ملغی ساخته است... . انشعابات و ملّیت‌هایی که بر اساس وطن تشکیل می‌گردند، امّت و مجموعۀ خود را به سوی وحدت و یگانگی حرکت می‌دهند و در نتیجه، این ملّت، از ملّت‌های دیگر - که در وطن‌های دیگر قرار دارند - ، روحاً و جسماً جدا می‌گردند ...
در این صورت، بر خورد یک جامعه با جامعۀ جدید، یا جوامع دیگر، به گونه‌ای نظیر برخورد انسان با دیگر اشیا و موجودات طبیعت است که آنان را استخدام و استثمار می‌کند و تجربۀ قرن‌های طولانی از آغاز خلقت تا کنون، به این حقیقت گواهی می‌دهد. به همین دلیل است که اسلام، این قبیل انشعابات و تمایزات را ملغی ساخته، اجتماع انسانی را بر اساس عقیده (و نه نژاد و وطن و نظایر آن)، پایه‌ریزی نموده است. در اسلام، حتی ملاک در بهره‌برداری‌های جنسی (ازدواج) و ارث، اشتراک در عقیده و توحید است، نه در منزل و وطن».۴
● ویژگی‌های امّت اسلام
امّت اسلامی، دارای ویژگی‌هایی است که آن را از امّت‌های دیگر، متمایز می‌کند. در ادامه، به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱) امّت اسلامی، امّتی میانه است
تعادل و میانه‌روی و دوری از افراط و تفریط در کارها، از اصول مهم اسلام است که در قرآن کریم و سیرۀ پیشوایان دین، بر آن تأکید شده است. حضرت علی(ع) در مورد پیامبر اسلام می‌فرماید: «روش پیامبر در کارهایش میانه‌روی بود».۵
جهتگیری تربیتی اسلام، بدین‌ گونه است که انسانی متعادل در همۀ ابعاد، تربیت کند. از این رو خداوند در قرآن، امّت اسلامی را «امّت میانه» خطاب می‌کند: «و این چنین شما را امّت میانه قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید و رسول خدا بر شما گواه باشد».۶ امت اسلام، امّتی میانه معرفی می‌شود تا به عنوان جامعه‌ای نمونه شناخته شود و برای چنین جامعه‌ای، سیرۀ پیامبر را به عنوان الگو برای امّت اسلام معرفی می‌کند.
علّامه طباطبایی در تفسیر آیۀ یاد شده می‌فرماید: «خدا، امّت اسلام را امّتی وسط قرار داد؛ یعنی برای آنان دینی قرار داد که متدیّنین به خود را به سوی راه وسط و میانه هدایت می‌کند، راهی که نه افراط آن طرف (مشرکان) را دارد و نه تفریط این طرف (مسیحیت) را، بلکه راهی است که هر دو طرف را تقویت می‌کند، هم جانب جسم را و هم جانب روح را».۷
میانه بودن و اعتدال، اصلی است که بر تمام آموزه‌های اسلام حکومت می‌کند. اعتدال در عقیده (نه غلو و نه شرک)، اعتدال در برنامه‌های اجتماعی، اعتدال در شیوه‌های اخلاقی و ... . بر این اساس، یک مسلمان واقعی نمی‌تواند انسانی یک بُعدی باشد؛ بلکه انسانی است همه جانبه که به همۀ ابعاد مختلف زندگی توجّه دارد.
۲) امّت اسلامی، امّت ممتاز
گفتیم که امّت، بر گروهی از مردم اطلاق می‌شود که وحدت عقیدتی داشته باشند. از این رو، بر همۀ گروه‌های انسانی‌ای که پیرو یک پیامبر هستند، امّت اطلاق می‌شود، مانند امّت موسی(ع) و امّت عیسی(ع) و امّت محمّد(ص).
در فرهنگ قرآنی، همۀ امّت‌ها به یک نگاهْ نگریسته نمی‌شوند، بلکه در میان امّت‌ها، برخی به واسطۀ یک ویژگی خاص، از برخی دیگر برترند. در نگاه قرآن، امّت اسلام، امّتی برجسته و ممتاز است به این دلیل که شهروندان این امّت، بر اعضای جامعۀ خود، نظارت دارند و یکدیگر را به نیکی‌ها توصیه می‌کنند و از بدی‌ها باز می‌دارند: «شما (مسلمانان) نیکوترین امّتید، که مردم را به نیکوکاری سفارش می‌کنید و از بدکاری برحذر می‌دارید و به خدا ایمان دارید».۸
در این آیه، خداوند، امّت اسلامی را می‌ستاید و آن را امّت ممتاز برمی‌شمرد و دلیل آن را به کار بستن کنترل اجتماعی در جامعۀ آنان می‌داند. از این آیه، روشن می‌شود که مسلمانان، تا زمانی یک امّت ممتاز محسوب می‌گردند که دعوت به سوی نیکی و مبارزه با فساد را فراموش نکنند.۹
۳) امّت اسلامی، امّت برادری
یکی دیگر از ویژگی‌های امّت اسلام، برادری و اخوّت است. موضوع برادری و برابری اعضای جامعۀ بشری، برای اوّلین بار، در جریان توسعۀ اسلام و پس از پی‌ریزی امّت اسلامی مطرح شد. از نظر تاریخی، این مفهوم در سال دهم بعثت شکل گرفت.
قرآن کریم، شالوه و پایۀ جامعۀ مطلوب خود، یعنی امّت اسلامی را بر اساس برادری و اخوّت اسلامی بنا می‌نهد: «همانا فقط مؤمنان با هم برادرند».۱۰
اجتماع زنده، در سایۀ همفکری و هماهنگی و صمیمیت به وجود می‌آید، و در همین اجتماع است که همه می‌توانند سعادت و پیشرفت خود را دریابند. اسلام برای به وجود آوردن چنین اجتماعی، کمترین توجّهی به نژاد، زبان، رنگ و منطقۀ جغرافیایی نکرده است؛ بلکه همه را مسلمان و هماهنگ و همبسته می‌داند و تنها نظرش به «ایمان به خدا»ست که ریشۀ همۀ همبستگی‌ها و هماهنگی‌هاست.
اخوّت اسلامی، بهترین واژه‌ای است که این وحدت و هماهنگی را نشان می‌دهد. پیامبر اسلام(ص) پس از ورود به مدینه و ساختن مسجد، دست به یک ابتکار جالب زد و آن، پی‌ریزی اخوّت اسلامی بود تا وحدت و صمیمیت، بیش از گذشته در اجتماع مسلمانان به وجود آید. از این رو، بین امّت خود، عقد اخوّت خواند و هر دو نفر را با هم برادر قرار داد و نیز علی(ع) را به عنوان برادر خود انتخاب کرد.
● وحدت امّت اسلام
همبستگی، یکپارچگی و دوری از تفرقه، بی‌تفاوتی و بی‌خبری، از دستورهای مهم خداوند و پیشوایان دین، به امّت اسلام است. قرآن کریم، به امّت اسلام توصیه می‌کند که: «به ریسمان محکم الهی، چنگ زنید و از تفرقه و پراکندگی بپرهیزید».۱۱
یکی بودن معبود و کتاب آسمانی و اشتراک در پیامبر و قبله‌گاه، برای برقراری وحدت حقیقی بین مسلمانان، کفایت می‌کند.
پیامبر گرامی اسلام از زمان بعثت تا رحلت، همواره در آموزش‌های خود و در عمل، در جهت نفی تفرقه و تحکیم پایه‌های همبستگی و همدلی میان امّت اسلام و حتی تفاهم با غیر مسلمانان، گام برداشتند، از ساختن مسجد گرفته تا بستن عقد برادری بین امّت و تلطیف فضای اجتماعی خشن حاکم بر جوامع عرب، در آن زمان.
حضرت علی(ع)، بزرگ‌ترین دستاورد رسول خدا را ایجاد اُلفت و اتّحاد در میان مردمی متفرّق و پراکنده می‌داند؛ مردمی که به واسطۀ تعصّبات جاهلی، به جان یکدیگر افتاده، در حال سقوط بودند. پیامبر(ص) با تعالیم اسلام، همه را به خدای یگانه، متوجّه نمود و امتیازات موهوم از قبیل مال و ثروت و نژاد و رنگ را از میان بُرد.
ایشان می‌فرماید: «... در روزگاری که مردم روی زمین، دارای مذاهب پراکنده، خواسته‌های گوناگون و روش‌های متفاوت بودند، عدّه‌ای خدا را به پدیده‌ها تشبیه می‌کردند، گروهی صفات ارزشمند خدا را انکار می‌کردند و به بت‌ها نسبت می‌دادند و برخی به غیر خدا اشاره می‌کردند. خدای سبحان، مردم را به وسیلۀ محمّد(ص)، از گمراهی نجات داد و هدایت کرد».۱۲
● پدران امّت
جایگاه پدر در خانواده، جایگاهی مهم و سرنوشت‌ساز است. وجود پدر در خانواده، مایۀ آرامش روحی و احساس دارا بودن پشتوانه است. حضور او، نقش تربیتی ویژه‌ای دارد و سبب‌ساز جهتگیری خاص اعضای خانواده می‌گردد. شفقّت و دلسوزی پدر، او را وا می‌دارد که راه صحیح و درست را به آنان نشان دهد و از ورود آنان به پرتگاه‌های زندگی جلوگیری کند.
امّت‌ها نیز همانند خانواده‌ها نیازمند به پدر هستند؛ نیازمند به مهربانی و شفقّتی عام و فراگیر که آنان را از سقوط در درّه‌های شقاوت و بدبختی باز دارد. در روایات ما، پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) پدران این امّتْ معرفی شده‌اند.
از امام حسن مجتبی(ع) نقل شده است که پیامبر(ص) فرمود: «من و علی، پدران این امّت هستیم».۱۳ یکی از ویژگی‌های پدر، مهربانی و دلسوزی برای فرزندان است. چون پیامبر(ص) پدر این امّت است، در قرآن، به این ویژگی‌های پدرانۀ او اشاره شده است: «همانا رسولی از جنس شما برای هدایت خلق آمد که از فرط محبّت، فقر و جهل شما بر او سخت می‌آید و بر آسایش و نجات شما بسیار حریص و نسبت به مؤمنان، دلسوز و مهربان است».۱۴
‌● امّت اسلامی، در کلام رسول خدا
پیامبر(ص)، بارها در گفته‌های خویش و به گونه‌های مختلف، از امّت خود، یاد کرده‌اند و ملاک‌هایی را برای شناخت برترین و بدترین افراد امتشان بیان کرده‌اند و نیز به دغدغه‌های خویش از امّت، اشاره نموده‌اند که در ادامه، به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم.
ایشان دربارۀ برتری امّت اسلام می‌فرماید: «یقینی که به امّت من داده شده، به امّتی داده نشده است».۱۵
در مورد برترین‌های امّتشان می‌فرماید: «بهترین افراد امّت من، کسانی هستند که جوانی‌شان را در اطاعت از خداوند صرف کرده باشند و جان خود را از لذّت‌های دنیا بریده، به آخرت سپرده باشند. همانا پاداش آنان در نزد خدا بالاترین درجات بهشت است».۱۶
ایشان دربارۀ دغدغه‌های خویش می‌فرماید: «از دو چیز دربارۀ شما هراس دارم: پیروی هوای نفس و آرزوهای دراز؛ زیرا پیروی هوای نفس، راه را بر حق می‌بندد و آرزوی دراز، آخرت را فراموشتان می‌کند».۱۷

اسماعیل چراغی
پی‌نوشت‌ها
۱. امت و ملتْ در اندیشۀ امام خمینی، علی محمّد بابایی زارچ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳، ص ۷۵.
۲. «امّت و ملّت، نگاهی دوباره»، مجلۀ حکومت اسلامی، ش ۱۶، ص ۱۶۱.
۳. ر.ک: سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۱۰.
۴. تفسیر المیزان، محمّد حسین طباطبایی، ترجمه: محمّد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیۀ قم)، ۱۳۶۳، ج ۴، ص ۱۲۵.
۵. نهج‌البلاغه، ترجمه: محمّد دشتی، قم: مسسۀ تحقیقاتی امیرالمومنین(ع)، ۱۳۸۳، خطبه ۹۴، ص ۱۲۴.
۶. سورۀ بقره، آیۀ ۱۴۳.
۷. تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۴۸۱.
۸ . سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۱۰.
۹. تفسیر نمونه، ناصر مکارمشیرازی، تهران: دارالکتاب الإسلامیه، ۱۳۵۳ ـ ۱۳۶۶، ج ۳، ص ۴۷.
۱۰. سورۀ حجرات، آیۀ ۱۰.
۱۱. سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۰۳.
۱۲. نهج البلاغه، خطبۀ ۱، ص ۲۵.
۱۳. عیون الأخبار الرضا، ج ۲، ص ۸۴
۱۴ . سورۀ توبه، آیۀ ۱۲۸.
۱۵ . میزان الحکمه، ج ۱، ص ۱۴۸.
۱۶. همان، ص ۱۴۹.
۱۷. همان، ص ۱۵۵.
http://hadithezendegi.mihanblog