گذری بر کانال ولگا ـ دن؛ حلقه اتصال دریای خزر به دنیا

ولگا بزرگ‌ترین رودخانه اروپا به لحاظ طول است این رودخانه از نظر جایگاه تخلیه بار کشتی‌ها و همچنین موقعیت جغرافیائی اهمیت ویژه‌ای دارد. این رودخانه از غرب روسیه جریان می‌یابد و در حقیقت رودخانه ملی کشور روسیه به شمار می‌رود. از مجموع ۲۰ شهر بزرگ کشور روسیه، یازده شهر از جلمه موسکو، پایتخت این کشور نیز از حوزه اطراف این رودخانه قرار دارند. بزرگ‌ترین مخازن و منابع آب جهان در امتداد رودخانه ولگا یافت می‌شود. این رودخانه به دریاچه محصور خزر تعلق دارد که از تپه‌های Vadai چندین متر بالاتر از سطح دریا واقع در شمال غرب مسکو و چندین کیلومتر دورتر از جنوب شرق بندر سن‌پترز بورگ سرچشمه می‌گیرد و به سوی شرق رفته و از لیک‌استرخ، تی‌ویر، دوبنا، ری‌بیسک، یاروسلاول، نیژنی نووگوراد و کازان می‌گذرد و سپس به سوی جنوب تغییر مسیر می‌دهد از اولیا نوسک و تولیاتی، سامارا، ساراتوف و ولگاگراد می‌گذرد و در نهایت در منطقه آستراخان چندین متر پائین‌تر از سطح دریا به دریاچه خزر منتهی می‌شود.
رودخانه ولگا چندین شاخه فرعی دارد که از آن جمله می‌توان به رودهای کاما، اوکا و تلوگا و سورا اشاره کرد.
این رودخانه به همراه شاخه‌های فرعی خود در حدود ۳۵/۱ میلیون کیلومتر مربع از فضای کشور روسیه را به خود اختصاص می‌دهد.
دلتای ولگا دارای طول ۱۶۰ کیلومتر است و شامل ۵۰۰ کانال و رودخانه کوچک‌تر می‌شود. این رودخانه مأمن بسیاری از پرندگان هم‌چون پلیکان‌ها و فلامینگوها است. بسیاری از بخش‌های این رودخانه سه ماه در سال یخبندان است. تاکنون صنایع ارزنده‌ای از نفت، مواد معدنی هم‌چون گاز طبیعی، نمک و پتاسیم در این رودخانه بزرگ یافت شده است.
هم‌چنین صنعت خاویار این رودخانه، به‌خصوص در قسمت آستراخان در نزدیکی دریای خزر به شدت رشد پیدا کرده است.
این رودخانه از نظر کشتیرانی و حمل و نقل داخلی در کشور روسیه از اهمیت بسیار بالائی برخوردار است. تمامی سدهای احداث شده در طول این رودخانه به آب‌بندهائی مجهز است که به کشتی‌های مطابق با استانداردهای تعیین شده اجازه می‌دهد تا از دریای خزر به سمت بالادست رودخانه حرکت کند.
هم‌چنین این رودخانه از طریق آبراهه ولگا بالتیک به دریاچه‌های شمالی هم‌چون دریاچه لادوگا، اونگا و سن‌پترزبورگ و دریای بالتیک متصل می‌شود.
● کانال آبی ولگا ـ دن
کانال آبی ولگا ـ دن که رودخانه ولگا را به رودخانه دن در نزدیک‌ترین نقطه پیوند می‌دهد دارای ۱۰۱ کیلومتر طول است. مشکل اتصال این دو رودخانه پیشینه تاریخی دارد. نخستین اقدامات را در راستای احداث این کانال آبی Ottoman turks در سال ۱۵۶۹ انجام داده است. پتر کبیر نیز در اواخر قرن ۱۷ میلادی تلاش‌های ناموفقی در راستای احداث این کانال انجام داد. پس از آن پروژه‌های زیادی برای اتصال این دو رودخانه به مرحله اجرا در آمدند اما همه آنها بدون موفقیت و ناتمام رها شدند. عملیات احداث کانال کنونی در سال‌های پیش از ۱۹۴۱ آغاز شد اما در فاصله سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵ که هم‌زمان با دوره جنگ‌های Great Patriotic War بود این عملیات موقتاً متوقف شد. پس از آن در فاصله‌ سال‌های ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۲ احداث این کانال آبی تکمیل شد و در ژوئن ۱۹۵۲ به‌صورت رسمی به بهره‌برداری رسید. طی این دوره زندانیان این کانال و تجهیزات وابسته به آن را ساختند. تعداد زندانیانی که بر روی این پروژه فعالیت‌ داشتند در حدود ۱۰۰ هزار نفر ارزیابی و در تاریخ ثبت شده است.
پس از تکمیل مراحل احداث، کانال ولگا ـ دن به‌عنوان مهم‌ترین وسیله ارتباطی در سیستم حمل و نقل رودخانه‌ای مابین دو رودخانه شناخته شد. این کانال از آب‌های سواحل Sareptsky در رودخانه ولگا (جنوب ولگا گراد) آغاز می‌شود و در بخش سواحل Tsimly Onsk Reservoir در رودخانه دن پایان می‌یابد. این کانال دارای ۱۳ اسکله پهلوی کشتی، سه ایستگاه پمپاژ کانال کشتیرانی، ۳ سد، ۱۷ آب‌بند، دو آب‌بند تعمیری ـ امدادی و غیره می‌باشد.
۹ آب‌بند در سطح شیب‌دار رودخانه ولگا است که قادر به عبور کشتی‌هائی با طول حداکثر ۸۸ متر و ۴ آب‌بند در بخش شیب‌دار رودخانه دن است که قابلیت عبور کشتی‌های با طول حداکثر ۴۴ متر را دارا است. ظرفیت تعیین شده برای کشتی‌هائی که قادر به عبور از این کانال هستند حداکثر ۵ هزار تن اعلام شده است.
● اهداف و دلایل ساخت کانال ولگا ـ دن
▪ ایجاد یک آبراه عمیق میان رودخانه‌های ولگا ـ دن برای دستیابی به دریای سیاه
▪ آبیاری زمین‌های کشاورزی مناطق رستو و ولگوگراد Rostov and Volgograd
▪ تولید انرژی برق
▪ توسعه زیربنائی حمل و نقل در جنوب روسیه از قبیل احداث بنادر، بارانداز، ایستگاه راه‌آهن و شهرستان‌های جدید
▪ ایجاد مخزن در قسمت پائین‌دست رودخانه دن
به موازات آماده‌سازی کانال ولگا ـ دن ساختمان سد و پست کشتیرانی بر روی رودخانه دن نیز به بهره‌برداری رسید که شامل ۲ پست کشتیرانی (شماره‌های ۱۴ و ۱۵)، کانال‌های دسترسی بالادست و پائین‌دست، سدهای خاکی و سرریزی، نیروگاه برق ـ آبی ۱۶۰ هزار کیلوواتی و ساختمان دریچه تخلیه آب می‌باشد.
پست کشتیرانی ذکر شده طی ۵۰ سال اخیر و به دلیل انجام بازدیدهای نوبه‌ای و تعمیرات دوره‌ای تاکنون بدون هیچ‌گونه وقفه و مشکلی به کار خود ادامه داده است.
● تجهیز مجدد ایستگاه‌های تلمبه‌خانه
در سال ۱۹۹۶ میلادی عملیات بازسازی ایستگاه‌های تلمبه‌خانه برای افزایش توانائی سازه‌های هیدورلیکی کانال ولگا ـ دن آغاز شد که در این برنامه اولویت با بازسازی و تجهیز فنی این ایستگاه‌ها است.
ماشین‌آلات و تجهیزات انتقال آب نیز در طراحی کانال، در نظر گرفته شده است. با استفاده از سه ایستگاه تلمبه‌خانه آب رودخانه دن از مخزن Tsimlyanskoye به طور متوالی به مخازن Bereslavskoye and Varvarskoye و Karpovskoye پمپاژ می‌شود. ایستگاه تلمبه‌خانه Marinovskaya این عملیات را به طور اتوماتیک کنترل می‌کند. با نصب و مونتاژ واحدهای جدید برای افزایش ۵/۲ برابری حجم آب کشاورزی میزان آن از ۱۰۰ میلیون متر مکعب به ۲۵۰ میلیون متر مکعب خواهد رسید.
● هیدرو سیستم Volgogradsky
در ناحیه Volgogradsky یک نیروگاه برق ـ آبی وجود دارد که علاوه بر سازه دارای یک کانال ورودی آب به توربین و یک حوضچه جداگانه است. سازه آن نیز شامل یک پست دو قلوی دو طرفه و یک حوضچه بسته شدن سد به ابعاد ۳۰٭۳۰۰ متر و دستگاه‌های اندازه‌گیری مناسب بوده و از سال ۱۹۵۹ میلادی تاکنون مشغول فعالیت است. در حال حاضر توجه خاصی به خصوصیات فنی و وضعیت سازه فلزی آن می‌‌شود.
دانشمندان مؤسسه تحقیقات علمی و هوانوردی روسیه و متخصصان مؤسسه LENGHIDROSTAL، تحقیق روی وضعیت دریچه‌ها را آغاز کرده‌اند. بر اساس این تحقیقات و خرابی دریچه‌ها، طراحی‌هائی برای محاسبه و ساخت دریچه‌های جدید ارائه نموده‌اند که موقتاً با بهره‌برداری از فن‌آوری‌های موجود نسبت به مقاوم‌سازی و افزایش طول عمر دریچه‌های فعلی، اقدام می‌نمایند.
کانال کشتیرانی ولگا ـ دن از شهر قهرمان جنگی Volgograd شروع می‌شود و به طول ۷۰ کیلومتر بر روی رودخانه ولگا ادامه می‌یابد. از دوردست گوشه رود ولگا می‌توان تپه Mamayev را دید که به‌عنوان میدانی خونین در طول دوران جنگ، شهرتی جاودان دارد. در طول جنگ و در سال‌های (۱۹۴۱ ـ ۱۹۴۵) میهن‌پرستان ناحیه رودخانه ولگا به جبهه‌های جنگ رفته و به سربازان و نیروهای خود زیر آتش دشمن سلاح و جنگ‌افزار می‌رساندند.
با کمی دقت در می‌یابیم که بازتاب حوادث تاریخی بر دکوراسیون و طراحی سازه‌های کانال منعکس شده است. جزئیات تندیس‌ها و نقاشی‌های موجود بر روی دیوارها و برج‌ها نشان از وجود شخصیت‌های تاریخی و قهرمانان ملی آن منطقه دارد. طاق نصرت‌های موجود بر روی پست‌های شماره‌های ۱ و ۱۳ به سازه آن ویژگی خاصی بخشیده است. معماری ظاهری ساختمان پست‌ها ویژگی‌های محیطی هر کدام را نشان می‌دهد. برج‌های سفید در تضاد با زمینه آب‌های نیلی، جلوه خاصی به حاشیه سبز رودخانه داده است.
هم اکنون در بخش پائین‌دست رودخانه دن از ناحیه Tsimlyanskoye با استفاده از نیروگاه‌های Nildayersky and Konstantinovsky بهره‌برداری از منابع آب و تولید برق مورد نیاز صورت می‌پذیرد. بررسی‌های اخیر نشان داده است که سازه این نیروگاه‌ها و اجزاء و قطعات آنها به‌طور مرتب و صحیح در حال کار است.
● حلقه اتصال دریای خزر به دنیا
کانال کشتیرانی ولگا ـ دن نقش مهمی را به‌عنوان آبراه اصلی داخلی در اتصال به سیستم حمل و نقل بین‌المللی ایفا می‌کند.
کانال کشتیرانی ولگا ـ دن تجسمی بهترین و سخت‌ترین راه دسترسی روسیه به دریاهای اطراف است. این کانال از بدو ورود به سیستم حمل و نقل دریائی تبدیل به آبراه ارتباطی از دریاهای شمالی به دریاهای جنوبی شده است.
این کانال کشتیرانی فاصله ارتباطی مناطق ساحلی قسمت اروپای روسیه را نصف کرده و آن را از بنادر دریای بالتیک به بنادر دریای سیاه وصل نموده است.
مؤسسه دولتی آبراه و کانال کشتیرانی ولگا ـ دن اداره این کانال را به عهده دارد. فعالیت‌ اصلی این مؤسسه تأمین شرایط ایمنی کشتیرانی و تجهیزات هیدرولیک و دستگاه‌های آن است. ظرفیت مورد نظر در طراحی این حلقه ارتباطی حمل و نقل، ۱۶/۵ میلیون تن در سال در نظر گرفته شده است. میانگین مدت زمان مناسب برای کشتیرانی نیز ۲۰۰ روز در سال است.
طرح توسعه کانال کشتیرانی ولگا ـ دن با ایجاد یکپارچگی در شبکه حمل و نقل بین‌المللی در کریدور شمال ـ جنوب پیوند خورده است. مدیریت این کانال زمان واقعی عملیات ناوگان را از طریق سرعت دادن به روند گذر کشتی‌ها از کانال و تأمین ایمنی کشتیرانی و مدیریت منابع آب، تحت کنترل قرار می‌دهد. در این بخش فعالیت‌های مهمی برای توسعه و گسترش و دوام و ایمنی تأسیسات زیربنائی و هیدرولیکی انجام می‌شود.
در طرح هدف‌مند مدرنیزه کردن سیستم حمل و نقل روسیه (از سال ۲۰۱۰ ـ ۲۰۰۲) بازسازی و تأسیسات زیربنائی این آبراه پیش‌بینی شده است. این طرح بخشی از طرح اصلی ”آبراه‌های درون کشوری“ است که در آن تجهیز مجدد ایستگاه‌های تلمبه‌خانه ولگا ـ دن نیز در نظر گرفته شده است. ۵۰ سال تجربه در این آبراه باعث شده است که طرح‌های ارائه شده کاملاً فنی و بی‌عیب و نقص باشند.
با شروع کار کانال، سیستم واحد آب‌های عمیق بخش اروپای روسیه نیز ایجاد شد که این پنج دریا را به هم مرتبط کرد: دریای بالتیک، دریای سفید، دریای خزر، دریای آزوف و دریای سیاه.
سالیانه ۱۰ هزار کشتی از این کانال عبور کرده و حدود ۱۳ میلیون تن با جابه‌جا می‌شود که ۶۰ درصد آن را نفت و محصولات نفتی تشکیل می‌دهد. هم‌چنین ۴۵۰ میلیون مترمکعب آب در سال مورد مصرف کشتیرانی و ۱۶۰ میلیون متر مکعب مورد مصرف آبیاری کشاورزی و تأمین آب شیرین شهرها و روستاهای هم‌جوار کانال قرار می‌گیرد. در اواسط دهه ۹۰ برای حفاظت از آبراه‌ها و تأسیسات آب و تأمین امنیت کشتیرانی، بازسازی، نوسازی و تجهیز فنی مجموعه ولگا ـ دن آغاز گردید. در حال حاضر بدون ایجاد وقفه‌ای در کشتیرانی، برنامه هدف‌مند فدرال ”نوسازی سیستم حمل و نقل روسیه (۲۰۰۲ تا ۲۰۱۰) در حال اجرا می‌باشد.
کانال کشتیرانی ولگا ـ دن حلقه مهم آب‌های عمیق بخش اروپائی روسیه بوده و در حال حاضر تأمین کننده حمل بار ترانزیت در آبراهه‌های داخلی جنوب روسیه می‌باشد که در کریدور حمل و نقل بین‌المللی ”شمال ـ جنوب“ قرار دارد. هم‌چنین این کانال نقش مهمی در حمل بار ترانزیت در محدوده آزوف ـ ولگا ـ دن ـ آستراخان ایفا می‌کند.
● کانال آبی مسکو
کانال آبی مسکو تا پیش از سال ۱۹۴۷ به کانال آبی مسکو ـ ولگا معروف بوده است رودخانه Maskra را به رودخانه ولگا که اصلی‌ترین سیستم حمل و نقل دریای منطقه اروپائی روسیه به شمار می‌رود، متصل کرده است و دارای طولی در حدود ۱۲۸ کیلومتر است. تاکنون تنها کشتی‌های روسیه اجازه حرکت در این رودخانه را داشتند اما با گسترش روابط روسیه و اتحادیه اروپا به زودی مجوز عبور برای کشتی‌های خارجی مخصوصاً کشتی‌های اروپائی در آب‌های این رودخانه صادر خواهد شد.
به کمک این کانال آبی، شهر مسکو به ۵ دریا از جمله دریای سپید (سفید)، دریای بالتیک، دریای خزر، دریای آزوف (Azov) و دریای سیاه دسترسی پیدا می‌کند. از این رو گاهی از شهر مسکو به‌عنوان بندر ۵ دریا نیز یاد می‌شود. گفتنی است این کانال علاوه بر قابلیت حمل و نقل، آب مورد نیاز مسکو را نیز تأمین می‌کند و سواحل آن پوشیده از زمین‌های کشاورزی هستند.

مترجمان:
مهتاب سروش، اصغر نیک‌عهد، آرش ادیبان

منبع : ماهنامه پیام دریا