مروری تاریخی بر وضعیت زنان قاجار

گروه علمی- تخصصی مطالعات زنان انجمن جامعه‏شناسی ایران در نخستین نشست خود در سال تحصیلی ۸۵-۸۶ با دعوت از دكتر افسانه نجم آبادی، مسایل زنان را در دوره‏ تاریخی قاجار و به خصوص زمان مشروطیت مورد بررسی قرار داد.
دکتر نجم‏آبادی در آغاز بحث خود در این زمینه، با اشاره‏ای کوتاه به مسائل زنان پس از دوران پهلوی، ایدئولوژیک شدن و دولتی یا ضد دولتی شدن آن را از جمله ویژگی‏های بارزی دانست که در دوره‏های تاریخی پیشین وجود نداشته است. او خاطرنشان کرد که این دو شاخص در دوران انقلاب مشروطه و پس از آن حتی تا اوایل دهه‏ی ۱۳۱۰ دیده نمی‏شوند. چنان‏چه مثلاً در نخستین نوشته‏های چاپ شده‏ی زنان نوعی برخورد بسیار پراگماتیك نسبت به مسائل فارغ از جهت‏گیری به سوی یك مكتب خاص به چشم می‏خورد. در واقع به نظر می‏رسد در این نوشته‏ها یا حتی نشریاتی كه بعدها در مورد زنان منتشر شد، هر یك از نویسندگان زن تلاش می‏كند چشم‏اندازی را درباره مسائل زنان از زاویه‏ی دید خود نشان دهد.
وی پس از بیان این مقدمه، مهم‏ترین خواسته‏ی زنان در این دوره‏ی اولیه را برخورداری از حق تحصیل و آموزش معرفی کرد و آن را در راستای جنبه‏ بسیار مهمی از كل پروژه‏ نوگرایی در ایران آن دوره که مسأله علم را به عنوان اكسیر ترقی می‏دانست، برشمرد.
نجم‏آبادی گفت: زنان از هر بحث و استدلالی برای دست یافتن به خواسته‏ی خود استفاده می‏كردند. از مباحث ناسیونالیزم ایرانی گرفته تا مقایسه‏ی وضع زنان ایران با دیگر كشورها و یا حتی استفاده از احادیث اسلامی و هر موضوع دیگری كه می‏توانست در این زمینه قابل استفاده باشد.
وی افزود: در مرحله‏ی دوم، پس از آموزش، مهم‏ترین خواست زنان تغییر قوانین خانواده، به خصوص در مورد حق چند زنی برای مردان و مسأله‏ طلاق بود. در این مورد برخلاف مباحثی كه بعدها در زمینه حق طلاق زن مطرح شد، موضوع اصلی جلوگیری از حق طلاق بی‏رویه‏ مردان مطرح بود. بعدها در دوران پهلوی، مسأله‏ كشف حجاب و حق رأی برای زنان نیز مطرح شد و این موضوعات شکاف‏های اجتماعی نسبتا عمیقی را به وجود آورد. این در حالی است که در دوره‏ مشروطه، تنها در مجلس دوم بحث حق رأی زنان مطرح می‏شود و پس از آن تا دوران حكومت دكتر مصدق دیگر به این موضوع پرداخته نشده است؛ تا این‏که در نهایت در سال ۱۳۴۲، طی یكی از مواد تصویب شده در انقلاب سفید، زنان حق رأی پیدا می‏كنند.
نجم‏آبادی در مورد كشف حجاب یادآور شد که تا سال ۱۳۱۲ دولت رضا شاه مخالف هر نوع كشف حجاب بود. به گونه‏ای که برخی زنان روشنفكر معتقد بودند كه اساساً این مسأله وظیفه‏ دولت نیست و زنان می‏توانند از نظر اسلامی صورت خود را نپوشانند.
وی تاکید کرد: در مورد مسائل آموزش و تغییر قوانین خانوادگی، زنان فعال همه هم رأی و هم عقیده بودند ولی در مورد لزوم پوشاندن صورت و در واقع حجاب، اختلاف نظر وجود داشت. یكی از عواقب دولتی شدن و ایدئولوژی شدن مسائل زنان در دوره‏های بعدی نیز وجود همین شكاف بود. شكل‏گیری دولت رضا شاه با حالت سیاسی خاصی كه داشت، شكاف‏های میان دولت و ملت را افزایش ‏داد. جریان ایدئولوژیك شدن مطالبات و فعالیت‏های زنان نیز به این مسأله بی‏ربط نیست؛ چرا كه به عنوان مثال، در دوران اولیه تمام مدارس ایران را می‏توان به عنوان مدارس خصوصی و غیرانتفاعی معرفی كرد. این در حالی است که بعد از انقلاب مشروطه فشار زیادی به دولت برای بازگشایی مدارس وارد شد. درواقع از این زمان به بعد، کم کم خیلی از پروژه‏هایی كه قبلاً در حیطه‏ پیوسته‏ای بین مردم و دولت شكل می‏گرفت، بیشتر تحت اختیار دولت درآمد. در همین جریان، یكی از مواردی هم كه به تدریج دولتی شد، پرداختن به مشكلات و مسائل زنان بود. در مورد مسائل حقوقی زنان مثل قوانین خانواده نیز فعالان مستقیماً به چانه‏زنی با دولت پرداختند در پی آن كم‏كم تغییراتی در قوانین خانواده به وجود آمد. در نشریات زنان مدام بر سر این مسائل بحث می‏شد. در سال ۱۳۱۲ دومین كنگره‏ی نسوان شرق در تهران برگزار شد و این كنگره نقش مهمی در تغییر رابطه‏ی میان زنان و دولت رضا شاه داشت. در این كنگره برای نخستین بار شاهد دخالت مستقیم دولت در موضوعات حقوق زنان هستیم.
دکتر نجم‏آبادی ادامه داد: در سال‏های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴ بخش بزرگی از فعالیت‏های زنان ایدئولوژیك و دولتی شد. در این دوره حتی اختلاف نظر بر سر مسأله‏ای مانند كشف حجاب، به یك اختلاف نظر ساختاری تبدیل شده و جریانی دو قطبی را به وجود آورد. در سطح دیگر نیز شاهد چنین وضعیتی در مورد آموزش زنان هستیم. ۱۸ دی ماه ۱۳۱۴ با تصویب قوانینی مانند كشف حجاب از سوی رضا شاه، در عین حال كه امکانات زیادی برای فعالیت‏های زنان باز شد اما برای عده‏ای كه خود به دلایل مختلف، از جمله مخالفت پدر و برادران، قادر نبودند شرایط جدید را بپذیرند، فضای پر انزوایی پدید آمد و به نوعی درهای مدارس به روی آنها بسته شد. چنان‏چه عواقب و تبعات این مسأله تا به امروز نیز به صورت‏های دیگر، وجود دارد.

منبع : انجمن جامعه شناسی ایران