موشکافی عملکرد ۳۰ ساله بهداشت و درمان

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بهداشت و درمان پس از انقلاب را می‌توان توسعه شبکه بهداشت دانست به‌طوری‌که در اوایل انقلاب در کل روستاهای کشور با عزم و اراده ویژه‌ای خانه‌های بهداشت و مراکز بهداشت تشکیل شد. این امر موجب دسترسی بهتر مردم به خدمات بهداشتی درمانی شده، به‌نحوی که در دورافتاده‌ترین مناطق نیز خدمات درمانی ارایه شد. این مساله تحول بزرگی بود که در کشور رخ داد و امروزه زبان‌زد منطقه شده است. حضور بهورزان در این مراکز موجب شد تا مرگ و میر مادران و کودکان کاهش یافته و برنامه تنظیم خانواده به سادگی جمعیت را کنترل نماید...
یکی از دستاوردهای دیگر که در سیستم نظام بهداشتی و درمانی ایجاد شد بحث ادغام دانشگاه‌ها در سیستم ارایه خدمت و تحقیق برای خدمت بود. در پیش از انقلاب بسیاری از پزشکان در شهرستان‌ها خارجی بودند و در برخی از روستاها نیز پزشک نبود، اما با ادغام در شبکه، به سرعت مشکلات نیروی انسانی حل شد و سریع‌تر از آنچه متصور بود، توانستیم از منابع، امکانات و تجهیزات موجود در کشور حداکثر استفاده را ببریم.
این سیستم توانست‌ اندیشه و علم را در ارایه خدمت و حل مشکل جامعه به خدمت گیرد و در نتیجه برون‌داد مناسبی از نیروی انسانی در کشور به وجود آمد. به نحوی که امروزه در شهرهای کوچک نیز اکثر تخصص‌ها ایجاد شده و به نظر می‌رسد شاید بیشتر از آنچه لازم است متخصص و یا فوق تخصص تربیت کرده‌ایم.
از جمله بحث‌های مهمی که در این دو ساختار به وجود آمد، حضور برنامه‌های کارآمد بود، چرا که اگر در ساختار مناسب، برنامه نامناسب ریخته شود، این ساختار نمی‌تواند پاسخ مناسب دهد. در دهه‌های اول انقلاب نگاه سیاستگذاران و مسوولان به سمت واکسیناسیون و پیشگیری بود که این نگاه موجب شد تا کشور ما از جرگه کشورهای در حال توسعه فراتر رفته و در حد کشورهای پیشرفته قرار گیرد، در حالی که در کشورهای مشابه بیماری‌های عفونی و واگیر وجود دارد اما این نگاه باعث شد تا بتوانیم برخی بیماری‌ها مانند فلج‌اطفال را حذف کنیم و یا سرخک و سرخچه را به شدت کاهش دهیم.
اجرای برنامه‌های پیشگیرانه در کشور باعث شد تا امید به زندگی و کیفیت زندگی تغییر یابد و دستاوردهای بسیار خوبی به همراه آورد.
برای نظام بهداشت و درمان در جمهوری اسلامی ایران طی ۳۰ سال گذشته از جمله بزرگترین دستاوردهای بهداشت و درمان تولید
۹۵ تا ۹۷ درصد از داروهای مورد نیاز، در کشور بود و امروزه تنها سه درصد از داروها که آن هم مربوط به بیماران لاعلاج و بیماران سرطانی است وارد می‌شود و هزینه زیادی را به سیستم بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌کند اما تولید دارو در کشور توانسته نیاز ۹۷ درصد داروی کشور را تامین نماید و این مساله از جمله دستاوردهای چشم‌گیر و فراگیری بود که در سیستم بهداشت و درمان به وجود آمد.
روند تحقیقات در کشور نیز کاملا به صورت صعودی و با شیب بسیار تندی در حال حرکت است که می‌توان این امر را نیز از دستاوردهای مهم جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب اسلامی دانست.
درخصوص آفات و نقطه‌ضعف‌هایی که در این سال‌ها با آن مواجه‌ایم نیز می‌توان به چرخش نگاه مسوولان از پیشگیری به درمان اشاره کرد. تعریف ساختار نامناسب ارایه خدمت، می‌تواند هزینه‌های زیادی را بر کشور تحمیل نماید، در حالی که چنین منابع مالی نه در کشور، دولت و حتی مردم وجود نداشته و در نتیجه موجب تضعیف شبکه‌های ارایه خدمت خواهد شد.
متاسفانه علم، آموزش و ارایه خدمت در کشور خود را به دستگاه‌ها و تکنولوژی‌های بالا وصل کرده و هزینه بسیاری را به سیستم تحمیل می‌کند. این امر موجب ایجاد بی‌عدالتی در کشور شده، چرا که امکان ارایه خدمات در چنین سطحی در کل کشور وجود ندارد.
از جمله چالش‌های سیستم بهداشت و درمان در کشور، عدم تصمیم‌گیری در سیاست بهداشت و درمان توسط یک سازمان، ارگان و یا وزارت‌خانه است. متاسفانه سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های مختلفی (رفاه- نیروهای مسلح- بانک‌ها- ادارات...) موازی با وزارت بهداشت در کشور به تعیین تعرفه و ارایه خدمات می‌پردازند و ساختاری در کشور ایجاد کرده‌اند که پاسخگوی آن مشخص نیست.
مادامی که منابع یکجا جمع نشوند و براساس یک سیاست روشن مدیریت نشوند و همچنین هزینه‌ها براساس منابع‌مان تنظیم نشوند هیچ‌گاه نخواهیم توانست از مصرف به سرانه برسیم و درنهایت چنین ساختاری غیرقابل کنترل، نظارت و مدیریت است و زمینه‌ای برای اعمال بی‌عدالتی و بی‌نظمی در جامعه خواهد شد.
از دیگر معضلات می‌توان به ضعف مدیریت در درون پیکره وزارت بهداشت و درمان و زیرشاخه‌های آن اشاره کرد، چرا که چرخش مدیران در این سیستم‌ها بسیار سریع است. در اوایل انقلاب می‌توانستیم این مساله را بهانه‌ای بر بی‌تجربگی افراد و نبود نیروهای متخصص بدانیم، اما امروزه چنین نگاهی به هیچ عنوان قابل قبول نبوده و مدیران نالایق می‌توانند صدمات و هزینه‌های هنگفتی به سیستم بهداشت و درمان کشور وارد نمایند. علاوه بر آن می‌توانند موجب اتلاف وقت، ایجاد اختلال در خلاقیت و پویایی سیستم شوند.
بنابراین تا زمانی که سیستم مدیریت، علمی و کارآمد نشود، تزریق هر مبلغ پول به آن ناکافی است و هزینه‌های هنگفتی به سیستم تحمیل می‌شود. از این رو ابتدا باید مدیریتی علمی و مسوولیت‌پذیر در کشور ایجاد شود. علی‌رغم پشتیبانی ریاست جمهوری از این طرح متاسفانه بحث پزشک خانواده نیز در این سال‌ها علی‌رغم پشتیبانی ریاست جمهوری از این طرح و اعلام مسوولان وزارت بهداشت مبنی بر در اولویت قرار دادن این طرح در حد اولیه باقی مانده و پیشرفت خاصی حاصل نشده و کم‌کم روستاها خالی از پزشک می‌شود. این مساله به دلیل اختلافات وزارتخانه‌های بهداشت و رفاه و همچنین اشکالات متعدد دیگر رخ داده که موجب تضعیف سیستم درمان کشور شده است.

دکتر مسعود پزشکیان
استاد دانشگاه علوم پزشکی تبریز و نماینده و عضوکمیسیون بهداشت و درمان مجلس

منبع : هفته نامه سپید