۳ اسفند ـ ۲۲ فوریه ـ قرارداد ترکمن چای و روزی که ایران بخش دیگری از خاک اصلی خود را از دست داد

پس از چند روز مذاكره، با میانجگیری انگلستان! ــ رقیب استعماری روسیه در فلات ایران ــ ۲۲ فوریه ۱۸۲۸ در روستای تركمن چای قرارداد ترك مخاصمه ایران و روسیه به امضاء رسید كه بر پایه آن، وطن ما قسمتهای دیگری از قلمرو خود (بخشهای اصلی) را از دست داد و رود ارس مرز ایران و روسیه تعیین شد.
طبق این قرارداد كه مورخان ایرانی بر آن صفت «ننگین» اضافه كرده اند، نخجوان و ایروان را هم از ایران جدا كردند. ارتش ایران با همه ضعف آموزش و تجهیزات از ایروان جانانه دفاع كرده بود. از زمان تاسیس كشور ایران تا آن روز، قفقاز جنوبی (اران) گوشه ای از خاك اصلی ایران بود.
جنگ دوم ایران و روسیه از سال ۱۸۲۵ آغاز شده و سه سال طول كشیده بود. نخستین جنگ ایران و روسیه با قرار گلستان در ۱۸۱۳ پایان یافته بود. این دو جنگ ضعف نظامی ــ اداری، نا آگاهی رجال وقت و مدیران كشور از دیپلماسی اروپایی، بی خبری از تحولات جهان و رویدادهای روز و ناتوان بودن از تحلیل آنها و نیز ضعف روانشناسی، بی خیالی و خودخواهی و داشتن مشغله وقتگیر و فرصت سوز از جمله بسر بردن در حرمسراها و دشمنی كردن و رقابت شخصی با یكدیگر را آشگار ساخت و تهران را به میدان بازی اروپائیان مبدل كرد.
همه تلاش انگلستان این بود كه روسها در ایران نفودی بیش از خودشان به دست نیاورند و افغانستان حائل میان متصرفات دو قدرت باشد.
قراردادهای گلستان و تركمن چای و قرارداد تخلیه هرات نتیجه سوء حكومت ۱۳۱ ساله قاجارها بر ایران بشمار می رود. هرات پس از ساسانیان به خود عنوان پارسی بان (پارسی وان) داده بود و به پاسداری از زبان فارسی و فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته بود. رویدادها و تحولات قرن ۲۰ به ویژه انحلال امپراتوری روسیه (یك طرف قرارداد) و بعدا اتحاد شوروی و نیز فتنه طالبان و جنگ داخلی افغانها فرصت های مغتنم و متعدد به دست تهران داد تا قراردادهای گلستان، تركمن چای، هرات و ... را كه طبق عرف تاریخ، تحمیلات نظامی بشمار می روند و قابل اعراض و اعتراض هستند - دست كم روی كاغذ ابطال و كان لم یكن اعلام كند كه چنین نشد و اوایل انقلاب و آن هم به دلایلی تنها قرارداد سال ۱۹۲۱ ایران و روسیه شوروی به طور یكجانبه لغو شد!.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز