درآمدی بر فقه سنتی و فقه مدرن

فقه سنتی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ در مقابل فقه سنتی، چه فقهی را می‌توان مطرح کرد؟ آیا می‌توان به فقه مدرن متمسک شد؟ همچنین بفرمایید برای جبران کاستی‌های فقه سنتی چه باید کرد؟
فقهی که در گذشته شکل گرفته و ظهور یافته دارای ابعادی است که می‌توان آنها را چنین ارائه داد:
▪ اول: اقوال و فتاوای گذشتگان؛ آیا فقه سنتی سعی بر حفظ آراء و اقوال فقها دارد؟ قطعا چنین نیست؛ زیرا یکی از مسلمات و بدیهیات فقه شیعه نوآوری و باز بودن باب اجتهاد است که این به آراء و فتاوای جدید می‌انجامد. اما سعی بر حفظ اقوال و فتاوای گذشتگان معنای دیگری دارد و آن این که این اقوال را برای بهره‌گیری، دائم مورد توجه قرار دهیم که - مثلا - آیا اجماعی صورت پذیرفته است؟ آیا نگاه فقهای گذشته به موضوعات، در این عصر نیز برای ما راهگشاست؟ علاوه بر این، می‌توان برای این فتاوا کارکردهای جنبی در نظر گرفت؛ به این معنا که رعایت و توجه به آن فتاوا گاهی مفید و بلکه حتی ضروری است، اگر چه قطعا این به معنای نفی فتاوای جدید نیست.
▪ دوم. شیوه استنباط؛ قطعا قدما برای اجتهاد، شیوه‌هایی در استنباط احکام داشته‌اند. آیا ما باید عینا همان شیوه‌ها را عمل کنیم؟ در این جا، باید بین روش کلان و سیر کلی استنباط و بین مبانی اجتهادی فقها تفکیک قائل شد. در خصوص دومی، ما هیچ گاه ملزم به تبعیت از مبانی اجتهادی گذشتگان نیستیم، بلکه باید مبنای اجتهادی خودی را داشته باشیم. بنابراین، معروف است که «مجتهد کسی است که هم در اصول مجتهد باشد و هم در فقه»‌ یعنی اگر کسی در مبانی اصولی بنا را بر تقلید گذاشته باشد مجتهد نیست، مقلد است. یکی از اشکالات مرحوم وحید بهبهانی هم به مجتهدان زمان خودش همین بود که آنها بیشتر مقلد بودند تا مجتهد؛ در اصول، باب اجتهاد، دقت، تبنی و پذیرش مبانی درست عقلانی را نگشوده بودند، به آنچه از دیگران شنیده یا در کتاب‌ها خوانده بودند بسنده می‌کردند. به این معنا، ما هیچ‌گاه نباید تابع گذشتگان باشیم، حتی نسبت‌به کسانی مانند شیخ طوسی (ره) و مرحوم صدوق. از این نظر، مبانی اجتهادی آنها برای ما قابل پذیرش نیست، ما فقط به فتاوای آنها توجه می‌کنیم؛ چون در آنها رد پای سنت را می‌توان یافت؛ در آینه فتاوای آنها، سنت منعکس شده است، آن هم در محدوده‌هایی خاص و با ضوابطی مشخص، ولی ما خودمان باید بنگریم که آیا مبانی آنها درست است‌یا خیر.
ما معتقدیم هر قدر اجتهاد جلوتر می‌رود، مبانی اجتهادی بیشتر صیقل می‌خورد، شفاف‌تر می‌شود و عقلانی‌تر می‌گردد. قطعا مبانی اجتهادی معاصران دقیق‌تر از مبانی مجتهدانی است که - مثلا - در قرن نهم می‌زیسته‌اند.
اما گاهی به سیر کلی اجتهاد توجه می‌کنیم. در این جا، باید سنتی بودن فقه را حفظ نمائیم؛ یعنی همه مجتهدان گذشته به رغم اختلافاتی که در استنباط مبانی داشته‌اند، ولی در نقاطی با یکدیگر مشترک بوده‌اند؛ مثلا در این که از کتاب استنباط می‌کرده‌اند یا از سنت و یا این که کتاب را بر سنت مقدم می‌داشته‌اند. مقصود حضرت امام هم از این که فرمودند: باید فقه سنتی را حفظ کرد، همین معنا است که نقاط اتفاق در سیر کلی اجتهاد، در همه اجتهادهایی که طی قرون صورت پذیرفته قابل نفی نیست. اما به دلیل آن که فقه جواهری بیش از هر کتاب دیگری توانسته است این سیر کلی را به صورتی شفاف و عالمانه عرضه کند، بر فقه جواهری تکیه کرده‌اند. جواهر الکلام در حقیقت، نهادی از فقه سنتی است، وگر نه مقصود حضرت امام این نیست که ما مبانی اجتهادی را کاملا تعطیل کنیم و دنباله رو دیگران باشیم. اگر چنین فرضی را بپذیریم، باید صاحب جواهر هم از فقه سنتی پیش از خودش پیروی می‌کرد و در این صورت، اصلا حرف جدیدی نداشت.
به همین دلیل، قرار دادن «فقه سنتی»‌ در برابر «فقه مدرن»‌ نارواست؛ یعنی کسی نخواهد گفت مقصود من از فقه مدرن این است که فقه سنتی نباشد و همه مبانی گذشتگان و سیر کلی اجتهاد و نقاط اشتراک مجتهدان را کنار بگذارد و - مثلا - مصادر جدیدی را پیش روی بنهد. در غیر این صورت، فقه سنتی همان فقه مدرن است؛ همان فقه پویا که حضرت امام می‌فرمودند.
اگر منظور از «فقه مدرن»‌ همان «فقه سنتی»‌ باشد، اما با حفظ امتیازات و اصول و مبانی و سعی در زدودن نقاط ضعف، استفاده از علوم جدید، موضوع شناسی‌های جدید و شبهه شناسی‌های جدید، در این صورت، فقه نوین چه اشکالاتی دارد؟
جعل اصطلاح اشکالی ندارد. می‌توان گفت فقه سنتی همان فقه مدرن است.
قطعا مجتهدان گذشته هم نسبت‌به پیش از خود، فقهشان مدرن بوده؛ زیرا در هر عصری، مجتهد با شیوه اجتهادی خود، عنصری بر این باب افزوده و بدین روی، اجتهاد در گذر زمان، تطور یافته است. ما همیشه با کاستی‌هایی مواجه هستیم و از این رو حضرت امام فرمودند: «اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها کافی نیست»‌ ، گذشتگان هم به همین موضوع اعتقاد داشته‌اند که اجتهاد مصطلح و موجود را باید صیقل داد و شفاف‌تر کرد. اما در عصر حاضر، به دلیل آنکه نیازهای زمان پیچیده‌تر و متنوع‌تر شده، این شعار بهتر قابل فهم است که «اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها کافی نیست»‌ و گرنه همیشه اجتهاد مصطلح ناکافی بوده و مجتهدان هر عصری می‌کوشیده‌اند تا با استنباط مبانی جدید، نیازها را تامین کنند. این شعار در عصر کنونی و شرایط حاضر، از اولویت‌بیشتری برخوردار است، ولی باید دید کاستی‌ها در کجا نهفته است. برخی ممکن است‌بگویند: در شیوه یابی قطعا درست است و در این زمینه باید تحولی ایجاد کرد. علاوه بر این، در موضوع‌شناسی نیز باید تجدید نظر کرد. ما نمی‌توانیم مثل گذشته موضوع‌شناسی کنیم. البته این کار به پیش‌نیازهایی هم نیاز دارد. باید پیش‌نیازهای اجتهاد را زیادتر کرد. در حال حاضر، پیش نیازهای اجتهاد - به فرض - اصول است و رجال و علم اللغه و چند علم دیگر. اما اگر دیدگاه حضرت امام را بپذیریم، با توجه به پیچیده‌تر شدن موضوعات و تنوع و گستردگی آنها، ناگزیر باید به علوم دیگری نیز توجه کنیم؛ مانند اقتصاد؛ چون این علوم می‌توانند موضوعات جدید را به ما بشناسانند تا بر اساس آنها بتوانیم به حکم برسیم. اما این به آن معنا نیست که اقتصاددان مجتهد است، بلکه او حرف و نظریه‌اش را در اختیار مجتهد قرار می‌دهد و طرف مشورت او قرار می‌گیرد. به این معنا، فقه سنتی با فقه مدرن تضادی با هم ندارند.
ولی اگر کسی فقه سنتی را در برابر فقه نوین قرار دهد و غیر از این بگوید، باید دید مقصودش از «فقه مدرن»‌ چیست؛ آیا می‌خواهد به طور کلی، شیوه گذشتگان و منابع آنها - کتاب و سنت - را کنار بگذارد یا شیوه‌های عقلایی مورد قبول برای بهره‌گیری از آنها را نادیده انگارد؟ اگر چنین نظری داشته باشد قابل قبول نیست. بنابراین، ما نباید پایبند مبانی اجتهادی گذشتگان باشیم، اما این به معنای پایبند نبودن به سیر کلی اجتهاد نیست.

احمد مبلغی

منبع : روزنامه رسالت