سرنخی به نام ژن ها

امروزه روش های جدیدی برای اثبات قطعی وقوع جرم در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می گیرند که نتایج آن می تواند در تعیین محکوم و تبرئه کردن متهمان با اطمینان بسیار بالا استفاده شود.
افزایش دقت این روش ها باعث شده است به طور گسترده در پزشکی قانونی مورد توجه قرار گیرد و دادگاه ها نیز در بررسی های خود، به این روش ها استناد کنند.
روش های جدید که کم کم اعتبار بالایی پیدا می کنند ، محدودیت های روش های قدیمی را ندارند و به کمک آنها می توان فراتر از زمان های عادی به بررسی روزمره پرداخت و رازهای جنایات را آشکار کرد که قرن ها از وقوع آن می گذرد.
نمونه این توانایی در سال ۱۹۹۶ به اثبات رسید؛ زمانی که روش های ژنتیکی ثابت کرد خانواده آخرین تزار روسیه سال ۱۹۱۸ بر اثر جنایت کشته شده اند.
در چند ماه اخیر، پژوهشگران دانشگاه های علوم پزشکی تهران و صنعتی شریف ، نرم افزار آنالیز الگوهای انگشت نگاری دی ان ای را طراحی کردند که می تواند جرم شناسی ایران را نیز از این فناوری پیشرفته بهره مند سازد. شاید برایتان جالب باشد که ابتدا ریشه های تاریخی جرم شناسی در ایران را مرور کنیم.
به دنبال ایجاد و تاسیس نظمیه در سال ۱۲۵۳ شمسی با کمک افسر اتریشی و پیش بینی دفتر ثبت مسروقات در این تشکیلات ، می توان ادعا کرد که اولین سنگ بنای آگاهی در آن زمان گذاشته شد. زمان ریاست مختارالسلطنه در سال ۱۲۸۸ شمسی با ایجاد گسترش و تغییرات در سازمان نظمیه ، دایره ای به نام دایره تحقیق تاسیس شد که رسیدگی به اعمال بزهکاران جنایی ، سارقان و... در این دایره انجام می شد. سال ۱۲۹۲ با آمدن چند نفر از افسران سوئدی ، یکی از آنان مسوول بررسی درخصوص گسترش دایره تحقیق شد که ضمن گسترش این دایره ، سازمان آن را به ۷ شعبه افزایش و نام آن را به تامینات تغییر دادند که بعضی ادارات فعلی ازجمله اداره کل تشخیص هویت جزیی از آن محسوب می شد. اداره تشخیص هویت که شعبه هفتم تامینات محسوب می شد ۲ قسمت انگشت نگاری و تن پیمایی داشت ، بنابراین اولین مستند قانونی تشکیل تشخیص هویت در زمان سوئدی ها بین سال ۱۲۹۱ - ۹۲ است.
اداره تامینات که ۷ شعبه داشت به جرایمی از قبیل قتل ، سرقت ، جرح ، حمل اسلحه ، سکه تقلبی ، هتک ناموس ، منافیات عفت ، فریب اطفال ، جیب بری ، امور قمارخانه ها و مهمانخانه ها، کاروانسراها رسیدگی می کرد و تشخیص هویت مجرمان نیز به وسیله انگشت نگاری و تن پیمایی انجام می شد. سال ۱۳۱۷ شمسی ، اداره محبس به اداره زندان ها و تامینات به اداره آگاهی تغییر نام یافت و اداره تشخیص هویت مجدد به اداره آگاهی ملحق شد. سال ۱۳۳۳ شمسی نیز اداره تشخیص هویت به صورت واحدی مستقل در سازمان شهربانی وقت جای گرفت و پیش از آن در سال ۱۳۰۶ تعداد ۱۰ نفر از کارکنان این اداره برای آموزش امور پلیسی و جرم شناسی به خارج از کشور اعزام شدند.
سال ۱۳۴۰ شعبه ۱۷ به شعب آگاهی اضافه شد و شعب آگاهی مستقر در کلانتری ها به آگاهی تهران ضمیمه شدند و ۴ سال بعد، شعبه خدمات ماشینی نیز برای تسهیل در کشف جرایم تشکیل شد.
● انگشت نگاری از دیروز تا امروز‏
با توجه به رشد جمعیت و تغییر شگرد مجرمان ، همچنین احساس نیاز به تقویت توان مقابله علمی با آنها در سال ۱۳۳۲ سازمان نوین اداره تشخیص هویت به منظور جمع آوری پیشینه بزهکاران از طریق حفظ و نگهداری آثار انگشت آنان ، تعیین هویت اجساد و اشخاص زنده و بررسی فنی صحنه جرایم و اعمال روش های علمی و آزمایشگاهی با تجزیه و تحلیل اسباب و آلات به دست آمده از صحنه های جرم پایه گذاری شد. در آغاز فعالیت این اداره ، توجه مسوولان وقت بیشتر معطوف به بخش انگشت نگاری و تلاش مضاعف این واحد صرف جمع آوری کارت های انگشت نگاری و بایگانی آنها شده بود و کمتر به آزمایشگاه های تحقیقات جنایی توجه می شد، چون در آن زمان امور آزمایشگاه ها علم جدیدی در بخش کشف جرایم بود. در تمامی ندامتگاه های کشور، ماموران انگشت نگاری و عکاس اداره تشخیص هویت مستقر می شدند و به محض ورود هر زندانی از آن انگشت نگاری و عکس تهیه می کردند. این عمل با روش های جدید عکاسی دیجیتالی هنوز ادامه دارد. سال ۱۳۴۶ تغییرات مختصری در سازمان تشخیص هویت روی داد. از این پس به آزمایشگاه های تحقیقات جنایی اهمیت بیشتری داده شد، چراکه به نوعی بانک اطلاعات جنایی به شمار می رفت.
همزمان دفتر ارتباط پلیس بین الملل نیز در این اداره تشکیل شد.
● مجرمان شناسایی می شوند
برای شناسایی مجرم به روش انگشت نگاری ژنتیکی ، پس از استخراج دی ان ای از نمونه ها و همچنین مقایسه الگوهای باندی حاصل از نمونه خون مقتول و با الگوهای باندی حاصل از نمونه حاوی مخلوطی از سلول های مقتول و قاتل ، الگوهای باندی متعلق به قاتل را تشخیص داد.
انگشت نگاری ژنتیکی همچنین می تواند برای شناسایی اجسادی که تخریب و متلاشی شده اند یا به هر علتی قابل تشخیص نیستند ، مورد استفاده قرار گیرند.
از سوی دیگر، از این روش می توان برای تشخیص والدین حقیقی در صورتی که بر سر آن شبهه وجود داشته باشد و نیز تشخیص سرطان ها استفاده کرد.
در برخی از انواع سرطان ها، به طور قابل توجهی افزایش یا کاهش تعداد توالی های میکروساتلایت دیده می شود.
چنین تغییراتی از سوی دیگر با استفاده از انگشت نگاری دی ان ای ، تمایز ژنتیکی ، تعداد مهاجران در هر نسل ، میزان همخوانی را برآورد کرد بخصوص با استفاده از این ابزار قدرتمند ، زمان اشتقاق گونه ها را نیز می توان محاسبه کرد.
تایید صحت ادعاهای شبیه سازی نیز یکی از موارد جالب کاربرد انگشت نگاری ژنتیکی است.
در سال ۱۳۵۲ با توجه به ضرورت برخوردار بودن از فناوری علمی کشف جرم ، مسوولان وقت تغییرات جدیدی در سازمان به وجود آوردند و تجهیزات مدرن تری در اختیار آزمایشگاه های تحقیقات جنایی قرار دادند که می توان به تجهیزاتی نظیر گازکروماتوگرافی ، اسپکتروسکوپی ، دستگاه اتوگاماسنیتلیشن ، بتالیکوئید، سنیتلیشن ، الکتروفورز، دستگاه جذب اتمی ، ماورائبنفش ، طیف سنج مادون قرمز و انواع میکروسکوپ های مقایسه ای اشاره کرد.
● تکنیک انگشت نگاری ژنتیکی‏
امروزه واژه میکروساتلایت و مینی ساتلایت برای متخصصان علم ژنتیک بسیار آشنا هستند. تعداد بازهای موجود طبق قاعده خاصی در ژنوم تکرار می شوند. برای چنین آزمون هایی به بررسی تمام ژنوم نیاز نیست و همان طور که وجود یک خال در بدن می تواند دلیلی محکم بر شناسایی یک بی گناه یا قاتل باشد، بررسی یک ناحیه کوچک از ژنوم فرد مظنون نیز چنین مدارک ارزشمندی مهیا خواهد کرد.حال برایتان جالب خواهد بود اگر بدانید چطور می توان یک ژن خاص را در میان ۱۰۰هزار ژن موجود در بیلیون ها جفت باز یک ژنوم انسانی یافت و مورد مطالعه قرار داد. در واقع راه حل ها در این زمینه از دهه ۱۹۷۰ شروع به نمایان شدن کردند. پیشرفت های حاصل از ده ها سال کار هزاران دانشمند در زمینه های ژنتیک ، بیوشیمی ، بیولوژی و شیمی فیزیک گردهم آمدند تا فناوری هایی برای تعیین موقعیت ، جداسازی ، آماده سازی و مطالعه قطعات دی ان ای مشتق از کروموزوم های بزرگتر ایجاد کنند؛ البته تکنیک انگشت نگاری ژنتیکی سال ۱۹۸۵ ابداع شد.یکی از صحیح ترین روش ها برای اثبات حضور یک فرد در صحنه جنایت ، انگشت نگاری بوده است. انگشت نگاری دی ان ای براساس وجود چندشکلی های توالی است.
این چندشکلی ها، حاصل تفاوت های کوچک در توالی هستند که به طور متوسط از فردی به فرد دیگر در هر ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ جفت باز اتفاق می افتد. هر تفاوتی از توالی ژنومی مشترک انسان در کسری از جمعیت انسانی رخ می دهد هر فرد تعدادی از این تفاوت ها را در توالی ژنتیکی خود نشان می دهد. این تغییرات توالی منجر به تنوع اندازه قطعات دی ان ای در بین افراد متفاوت می شود. از این رو به این تغییرات ، چندشکلی های طول قطعه محدودکننده یا (RFLPs) گویند. در واقع با استفاده از این تست شناسایی توالی دی ان ای ژنومی می توان یک فرد را در کل جمعیت انسانی شناسایی کرد. با وجود این ، چنین روشی به نمونه های تازه دی ان ای و بیش از میزانی نیاز دارد که عموما در صحنه وقوع جرم وجود دارد. پس با استفاده از PCR که امکان ازدیاد مقادیر کم دی ان ای را فراهم می آورد، حساسیت آزمون RFLP را افزایش می دهند. امروزه حتی آنالیز RFLP ، تنها روش قابل دسترسی برای تشخیص پیش از زایمان بیماری هایی است که در آنها محل عارضه روی کروموزوم شناخته شده ، ولی هنوز ژن کنترل کننده آنها تعیین نشده است.
● تجزیه الگوهای انگشت نگاری دی ان ای
نرم افزار ژن نگار طراحی شده به وسیله محققان دانشگاه علوم پزشکی تهران و صنعتی شریف قادر به مقایسه الگوهای ژنتیکی ، برآورد فواصل ژنتیکی ، ترسیم دندروگرام و جستجوی الگوهای جدید در بانک اطلاعاتی موجود است.
دکتر محمدمهدی فیض آبادی در این ارتباط می گوید: جای جنبش نرم افزاری در زمینه بیولوژی ما تاکنون خالی بوده است و از این رو ما به منابع خارجی وابسته بوده ایم. پس ضروری بود دانشجویان ما بتوانند به صورت آنلاین به منابع دسترسی پیدا کنند. حتی خبر ساخت دستگاه ساخته شده در ایران در یکی از مجلات بین المللی هندوستان به چاپ رسید. جالب است بدانید قیمت تمام شده دستگاه ساخته شده در ایران ۳میلیون تومان است در حالی که نمونه امریکایی آن قیمتی معادل ۲۵ میلیون تومان دارد.
● کاربرد نرم افزار ژن نگار
دکتر فیض آبادی با اشاره به این که مجریان طرح درصددند نرم افزار طراحی شده را با استاندارد ایران مکانیزه کنند، می افزاید: با استفاده از این نرم افزار می توان میزان اختلافات را در سطح ژنی شناسایی کرد که این بررسی هم برای افراد و هم دیگر موجودات قابل اجرا است ؛ به طور مثال میزان تنوع ژنتیکی باکتری هایی که در ایران داریم با این نرم افزار قابل شناسایی و دسترسی است.
برای این منظور نیز از تکنیک های PFGE برای گروه بندی و نقشه برداری های ژنتیکی و تکنیک RFLP که تکنیک انگشت نگاری است ، بهره گرفته می شود.

پونه شیرازی

منبع : روزنامه جام‌جم