بیگانگی اجتماعی تخریب اخلاق کار

بی تردید وجود برخی نگاهها مبنی بر پایین بودن میزان بهره وری در ایران و برخی نگاههای بدبینانه مبنی بر این كه میزان بهره وری در ایران نیم ساعت و در خوش بینانه ترین حالت یك ساعت است و مقایسه آن با ۷ تا ۸ ساعت بهره وری كشورهای توسعه یافته، پرسش «وجود ارتباط میان بهره وری و اخلاق كار» را به ذهن متبادر می كند. این در حالی است كه در ایران در اواسط اجرای برنامه های توسعه، این كه وجدان كار در ایران پایین است و فرهنگ كار وجود ندارد تبدیل به مسأله روز شده و از سال ۷۴ به بعد به طور جدی مورد تاكید مسئولان قرار گرفت.
دكتر سعید معیدفر، رئیس انجمن جامعه شناسی ایران و عضو هیأت علمی دانشگاه به تازگی در نشستی پیرامون «اخلاق كار در ایران؛ میزان و عوامل مؤثر بر آن» با اشاره به دو تحقیق خود پیرامون میزان اخلاق كار در سال های ۷۷ و ۸۲ در میان واحدهای صنعتی تولیدی و اداره های دولتی ضمن مقایسه این دو تحقیق خود با تحقیقی در كشور آمریكا، گفت: میزان اخلاق كار در این تحقیقات از طریق چهار مفهوم «دلبستگی و علاقه به كار» ، «پشتكار و جدیت» و «روابط سالم و انسانی در محل كار» و «روح جمعی و مشاركت در كار» سنجیده شده است.
پیرامون نتایج حاصل از مطالعه اخلاق كار در ایالت «تنسی» آمریكا كه پیش از این توسط دكتر معیدفر انجام شده بود نتایج تحقیقات نشان می دهد كه میزان اخلاق كار در آمریكا به ویژه میزان پشتكار و جدیت در كار، در مشاغل تخصصی، علمی و فنی مهندسی به مراتب بیش از مشاغل رده های پایین و غیرحرفه ای مانند كارگری و سنتی است.
رئیس انجمن جامعه شناسی ایران در این تحقیق همچنین به این نتیجه رسیده است كه میزان اخلاق كار، پشتكار و جدیت در میان افرادی كه دارای مدارج تحصیلی بالاتری هستند، بیش از افراد دارای تحصیلات پایین است، اگرچه در سایر ابعاد، اخلاق كار با تحصیلات چندان رابطه معناداری ندارد.
وی با بیان این كه اخلاق كار در «آمریكا» در میان سنین مختلف تفاوت معناداری ندارد، به این نتیجه رسیده است كه جوانان در این كشور روح جمعی بیشتری در كار دارند، اما جدیت آنها كمتر از افراد میانسال و سالمند است، همچنین میزان اخلاق كار زنان از هر جهت بیش از مردان است.
به گفته عضو هیأت علمی دانشگاه، میزان اخلاق كار افراد تازه كار با بیش از ۸ سال سابقه بیشتر از افراد با سابقه كار بین ۲ تا ۸ است، در واقع افرادی كه وارد كار می شوند و سابقه كار دارند، وضع بهتری از نظر اخلاق كار دارند، همچنین میزان جدیت در كار افرادی كه تا حدودی در كارشان اختیار عمل بیشتری دارند، بالاتر است، لكن روح جمعی و مشاركت در كار و روابط انسانی در محل كارشان ضعیف تر از سایرین است.
دكتر معیدفر در ادامه به بررسی میزان اخلاق كار در ایران و مقایسه آن با آمریكا می پردازد و این نتیجه را بازتاب می دهد؛ میزان اخلاق كار در افرادی كه دارای مشاغل سرپرستی مانند سركارگری هستند و افرادی كه زیر نظر آنها كار می كنند، مانند استادكار، سركارگر، مسئول بخش و ... بیش از افراد زیردست است كه این امر نشان می دهد اگر فرد در كار كمی اختیار عمل داشته باشد، اخلاق كار بیشتری خواهد داشت.
وی همچنین به این نتیجه رسیده كه میزان اخلاق كار افرادی كه دارای تحصیلات پایین تری هستند به مراتب بیش از افراد دارای تحصیلات بالاست، این در حالی است كه در واحدهای تولیدی صنعتی دو بخش ستادی (دیپلم به بالا و كارمندان) و صفی (كارگران) از هم قابل تفكیك هستند.
این استاد دانشگاه در نتیجه تحقیق به این باور رسیده كه وضعیت ما دقیقاً عكس وضعیت كشور آمریكاست، به ویژه افراد دارای تحصیلات پایین از نظر دلبستگی و علاقه به كار، روح جمعی و مشاركت در كار و روابط انسانی در محل كار وضعیت بهتری در مقایسه با افراد تحصیلكرده دارند.
به گفته وی رابطه معكوس میان اخلاق كار و تحصیلات حتی در خانواده افراد نیز دیده می شود، به گونه ای كه افراد دارای خانواده تحصیلكرده نیز اخلاق كار پایین تری دارند.
رئیس انجمن جامعه شناسی ایران میزان اخلاق كار، به ویژه «دلبستگی و علاقه كار» و «پشتكار و جدیت به كار» جوانان در سنین ۱۵ تا ۲۶ سال را به مراتب كمتر از سایر گروههای سنی می داند و می گوید: جوانان از نظر اخلاق كار نسبت به میانسالان و سالمندان وضعیت بدتری دارند.
دكتر معیدفر میزان اخلاق كار و به ویژه «پشتكار و جدیت به كار» مردان را در واحدهای تولیدی صنعتی به مراتب بیش از زنان دانست و این وضعیت را در ادارات دولتی چندان معنادار نمی داند و می گوید: در واحدهای تولیدی صنعتی معمولاً زنان شاغل، «سرپرست خانواده» بوده و دچار مشكلات و گرفتاری های بیشتری هستند و به خاطر وضعیت خود دچار این حالت هستند.
این استاد دانشگاه میزان اخلاق كار افراد دارای سابقه بیشتر را بالاتر از افراد كم سابقه می داند. او همچنین گفت، اخلاق كار افرادی كه آزادی عمل بیشتری در كار دارند بیش از سایر افراد است و این افراد از نظر «دلبستگی و علاقه به كار» و «پشتكار و جدیت» موقعیت بهتری دارند.
به گفته وی در هر دو مطالعه آمریكا و ایران، آزادی عمل فرد در كار منجر به افزایش پشتكار و جدیت در كار می شود و بعضاً دلبستگی و علاقه به كار را افزایش می دهد، اگرچه در مطالعه جامعه آمریكا این آزادی عمل موجب كاهش روح جمعی و روابط انسانی شده اما در مطالعه ایران ،آزادی عمل تاثیری بر این دو بعد اخلاق كار ندارد. وی با اشاره به تأثیر عامل شهروندی، محل تولد پدر و خود فرد و مدت زمان سكونت در شهر در میزان اخلاق كار، می گوید: افرادی كه منشأ روستایی دارند و یا خود روستازاده بوده و یا پدرشان روستایی است، دارای اخلاق كار بیشتری هستند و كسانی كه منشأ شهری مانند شهرهای بزرگی مثل تهران دارند از اخلاق كار پایین تری برخوردارند.
این استاد دانشگاه به این نتیجه گیری رسیده است: افرادی كه به ارزش های جامعه سنتی نزدیك ترند از اخلاق كار بیشتری برخوردارند و افرادی كه به ارزش های جامعه جدید نزدیكتر هستند و به ویژه تحصیلات بیشتری داشته و شهروندتر هستند اخلاق كار پایین تری دارند.
عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به وجود دو نوع تربیت سنتی و جدید بر این باور است: میزان اخلاق كار در تربیت سنتی همچنان بالا بوده ولی در شكل تربیت جدید، ما با مشكل اخلاق كار روبه رو هستیم.
او در نتایج تحقیق به این نكته اشاره می كند: امروزه در كشورهای در حال توسعه- كه تغییرات خود را به مدت چند دهه است آغاز كرده اند- وضعیتی پیش آمده كه دو نوع جامعه با دو نوع نظام ارزشی و هنجاری متفاوت به وجود آمده است. این كشورها در حال گذار محسوب شده و اجتماعات كوچك در آنها مانند روستاها به رغم تغییرات فراوان هنوز فرهنگ سنتی در آن غالب است. اجتماعات بزرگ مثل شهرها با تغییرات ساختاری در وضعیت معیشتی، اقتصادی، اجتماعی ساكنان آن، نظام ارزش ها و هنجارهای قدیمی كاركرد خود را تا حد زیادی از دست داده است.
رئیس انجمن جامعه شناسی ایران این وضعیت را موجب ایجاد نوعی بحران در ارزش ها و هنجارهای اجتماعی می داند و می گوید: این وضعیت در حال گذار، بسیاری از هنجارهای سنتی را كه موجد اخلاق كار بوده، سست كرده، در حالی كه ما در شرایطی هستیم كه نتوانستیم ارزش ها و هنجارهای جامعه مدرن را بازتولید كنیم.
وی در ادامه با اشاره به تحقیق دوم خود در سال ۸۲ و ادارات دولتی روی۶۰۰ نفر (۴۰۰ نفر از شهر تهران و ۲۰۰ نفر شهرستان های استان تهران) می افزاید: نتایج این تحقیق نشان می دهد كه میزان اخلاق كار در ادارات دولتی در یك طیف ۴ قسمتی در پایین ترین میزان، ۵/۱ و بالاترین میزان ۴ است. از سوی دیگر میانگین اخلاق كار در واحدهای دولتی ۰۴/۳ است كه وضعیت خوبی است، اما نكته مهم تفاوت این میزان با واحدهای تولیدی صنعتی است.
وی میانگین علاقه به كار را ۹۹/،۲ پشتكار و جدیت را ۰۱/۳ و روابط انسانی و روح جمعی در محل كار را ۰۸/۳ اعلام و بیان كرد: همچنین در طیفی از یك تا سه، میانگین بیگانگی سازمانی ۸۶/۱و بیگانگی اجتماعی ۸۶/۱ بوده است، بنابراین مقایسه این دو تحقیق نشان می دهد كه به میزان ۲۹/۰ اخلاق كار در واحدهای دولتی كمتر از واحدهای صنعتی و تولیدی است.
دكتر معیدفر با اشاره به تاثیر قطعی تحصیلات روی اخلاق كار می گوید: هرچه تحصیلات بیشتر شود، اخلاق كار پایین می آید، به گونه ای كه میانگین اخلاق كار افراد دیپلم ۴۰/،۳ فوق دیپلم ۱۴/،۳ لیسانس ۸۲/،۲ فوق لیسانس ۳۰/۲ و دكتری ۲۰/۲ بوده است كه نشان می دهد بیگانگی سیاسی و اجتماعی، نقش عمده ای در میزان اخلاق كار داشته است و هرچه استانداردهای ذهنی زندگی افراد بالا می رود روحیه منفی تری پیدا می كنند.
وی با بیان این كه بالاترین میزان اخلاق كار در افراد دیپلم است، می گوید: از سوی دیگر هر اندازه فرد شهروندتر باشد اخلاق كار پایین تری دارد، همچنین میزان «عدالت سازمانی» (تنبیه و تشویق و ترفیع در سازمان ها) چندان رابطه ای با اخلاق كار ندارد، چرا كه به نظر می رسد در واحدهای دولتی چندان مساله پاداش و تنبیه و ترفیع انجام نشده و یا درست انجام نمی شود و شاید تنبیهات بیشتر مورد توجه قرار می گیرد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان می كند: در اداراتی كه كاركنان آن فكر می كنند نوع مدیریت اداره آنها مشاركتی است، كارمندان از اخلاق كار بیشتری برخوردارند، همچنین هر اندازه بیگانگی سازمانی افزایش یابد میزان اخلاق كار در آن پایین می آید. از سوی دیگر هر اندازه بیگانگی اجتماعی كمتر شود اخلاق كار افزایش می یابد.
به گفته وی پایگاه اقتصادی اجتماعی تاثیری معكوس بر اخلاق كار دارد، به گونه ای كه هر اندازه پایگاه اقتصادی اجتماعی بالا می رود، میزان اخلاق كار پایین می آید.
دكتر معیدفر پیرامون تأثیر همزمان عوامل بر اخلاق كار می گوید: تحقیقات نشان می دهد كه میزان تحصیلات به تنهایی ۰۱/۳۰ درصد تغییرات اخلاق كار را تعیین می كند و سایر متغیرها در مجموع ۷/۸ درصد این تغییرات را تعیین می كند. تحقیق دكتر معیدفر این نتیجه را به دست می دهد كه اگر در پی بهره وری بالا و تقویت اخلاق كار هستیم باید به تقویت و دلبستگی افراد به محیط همت كنیم و از سوی دیگر پارامترهای بیگانگی را در افراد و نیروی كار بیابیم.
عباس اسدی

منبع : روزنامه همشهری