نوآوری پشتوانه ماندگاری فرد و جامعه

جسم و جان انسان همواره نیازمند پویایی، پیش روی و دگرگونیهای مثبت و انرژی زایی هستند که آدمی را به تلاشی شورانگیز و زاینده برای رشد و نشاط و موفقیت ترغیب کنند. از این رو، خلاقیت و نوآوری را می توان لازمه یک زندگی پویا، جهش زا، شادی آفرین و ثمربخش دانست.
نوآوری و خلاقیت علاوه بر ایجاد انبساط و توانایی کار و مددرسانی به موفقیت افراد، جامعه را نیز متحول، پیشرفته و با نشاط می سازد. به بیانی دیگر، خلاقیت به رشد و شکوفایی افراد و نهادهای اجتماعی کمک می کند. چنین است که می توان نوآوری را امری ضروری به منظور ایجاد ارتباط مستمر و پویا میان فرد و جامعه تلقی کرد و آن را به عنوان ویژگی عمده افراد و جوامع زنده و بالنده شناخت.
در پاسخ به این نکته که خلاقیت چیست، باید گفت: شاید تعریف دقیق این واژه ها- همانند دیگر تعریفها- کار چندان آسانی نباشد، اما با نگاهی به برخی تعاریف، می توان تا حدودی فرایند خلاقیت و نوآوری را بازشناسی کرد.
برخی خلاقیت را همان تمایل و ذوق به ابداع و ایجاد می دانند که در همه افراد و در همه سنین بالقوه وجود دارد و در شرایطی ویژه و مناسب بروز می یابد و آشکار می شود. این ویژگی سبب تولید اثر یا آثار ویژه ای می شود که مورد بهره برداری افراد جامعه قرار می گیرد و تنها به فعالیت خاصی محدود نمی شود، بلکه همه مسایل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و دانشهای گوناگون از جمله هنر و ادبیات را در بر می گیرد.
گروهی بر این باورند که خلاقیت فرایندی ذهنی مرکب از قدرت ابتکار و انعطاف پذیری است. خلاقیت، فعالیتی فکری است که باهوش معمولی تفاوت دارد و اصولاً وابسته به تفکر واگراست که تخیل را به کار انداخته و نوآوری در زمینه های گوناگون را فزونی می بخشد.
تعریف دیگری از خلاقیت، آن را توانایی به ضابطه درآوردن ترکیبهای جدید حاصل از دو مفهوم یا بیش تر که پیش تر در ذهن آدمی وجود داشته، می داند.
همچنین، خلاقیت، به کارگیری قدرت تخیل در واداشتن دیگران به انجام کاری نیز تعریف شده است.
در تعریفی دیگر آمده است که خلاقیت فرایندی از فعالیت ذهنی جاری در زمان است که ضمن برخورداری از اصالت، قدرت، توافق و درک ویژه از موقعیتهای مربوط به یک مسأله، به حل هنرمندانه و نوآورانه آن می پردازد.
ترکیب، تجمع و تلفیق عناصر و پدیده های از پیش شناخته شده در یک مجموعه نو که تازه و بدیع جلوه کند، تعریف دیگری از خلاقیت است.
به هر روی، هرگونه تعریفی از خلاقیت و نوآوری را بپذیریم، این واقعیت را نمی توانیم انکار کنیم که تقریباً همه ما اگر بخواهیم می توانیم نوآوریهای ویژه ای داشته باشیم و با بهره وری از آنها به زندگی درخشان تر و بهتری دست یابیم، زیرا با استفاده از خلاقیت توان می یابیم که خدمات و محصولات بهتری به یکدیگر ارایه کنیم و روابط فردی و اجتماعی خویش را بهبود بخشیم.
بدیهی است، یکی از معیارهای اصیل نوآوری، میزان اثربخشی و فایده رسانی آن است. ویژگی شخص خلاق هم آن است که بیشتر به استقلال فکری و کاری خود می اندیشد و از دنباله رویهای بی رویه از دیگران پرهیز می کند، چون می داند که خلاقیت دگرگونی می آفریند و اندیشه خلاق هم بیشتر در اثر تغییر شرایط به وجود می آید.
تفکر خلاق، در بردارنده نگرشها و اندیشه های بکر و نوین است. کاوشگری، ماجراجویی، خطرپذیری، شیفته ناشناخته ها بودن و رها شدن از روزمرگی ها و نگاه های تکراری به پدیده ها، به پدیداری خلاقیت و بازآفرینی مدد می رساند و نوآوریها را سرعت و کمال می بخشد.
در اعماق خلاقیت، بروز شخصیت و توانایی انسان و در واقع خود شکوفایی او نهفته است. البته، این خود شکوفایی به خودآگاهی، پذیرش و بهره گیری از تجربه های دیگران، اعتماد داشتن به خویشتن، یادگیری روزافزون و پیمایش راه های تازه نیاز دارد.
نیروی تصور و تخیل سنجیده و هدایت شده نیز نقش مهمی در نوآوری ایفا می کند.نشاط ناشی از خلاقیت، فرد و جامعه را به سوی اعتدال و کمال و موفقیت رهنمون می شود و بر این اساس می توان ادعا کرد هر کس قاطعانه مصمم به رشد و پرورش عادت دادن خویش به تفکر و نوآوری نباشد، نه تنها از بزرگ ترین لذت زندگی محروم و به دور مانده، بلکه هرگز توفیق خودیابی و خودسازی را نیز نمی یابد، زیرا همه پیشرفتها و پیروزیها حاصل اندیشه و نوآوری هستند.
البته، باید توجه داشت که نوآوریها نیز اغلب نتیجه تلاش یک یا چند انسان مستعد و نابغه نیستند، بلکه فرایندی حاصل از مشارکت همه افراد جامعه به شمار می روند. بنابراین، برخورداری از خلاقیت، ضرورتی فردی و اجتماعی است.
عشق و علاقه انسان به کار خویش، نقش برجسته و مهمی را در ایجاد خلاقیت ایفا می کند. هر چند این عشق به تنهایی کافی نیست، بلکه فرد خلاق باید با مشکلات گوناگونی که ناشی از انگیزه های درونی و بیرونی و محدودیتهای وجودی و اجتماعی است، دست و پنجه نرم کند.
استفاده هدفمند از ابتکار و اختراع و اندیشیدن به تغییرات، برخورداری از هوشی آماده و انعطاف پذیر، دارا بودن ذهنی به دور از پیشداوری، آمادگی برای فراگیری هر چه بیشتر، داشتن توان تشخیص موقعیتها و ضرورتها و برخورداری از توانایی جایگزین سازی، از ضرورتهای نوآوری و خلاقیت به شمار می روند.
بدین گونه، می توان گفت که افراد خلاق و نوآور، پیوسته مسیر تحول و پیشرفت را می پیمایند و با توجه به عنصر زمان، مکان و ویژگیهای جامعه خویش، در زمینه های گوناگون به رشد و شکوفایی نایل می شوند.
افراد فاقد خلاقیت در حقیقت کمال لازم را ندارند و همواره در انطباق بخشیدن خویش با تغییرات اجتناب ناپذیر زندگی، دچار مشکل و سردرگمی و نگرانی می شوند.
تمرینهایی برای رشد خلاقیت و بهره وری از نوآوری وجود دارد که از جمله می توان به مواردی مثل تجربه اندوزی و استفاده از یافته های دیگران، روی آوردن به بازیهای فکری نظیر حل جدول و معما، پرداختن به هنرهای زیبا و کارهای دستی اشاره کرد.
پرداختن به گل سازی، تکه دوزی، طراحی و نقاشی، پیکرسازی، کلاژ، سبد سازی، تبدیل کردن وسایل خراب و بدون استفاده، به اشیایی مفید یا تزیینی و این گونه کارها، علاوه بر غنی سازی اوقات فراغت، به رشد خلاقیت انسان هم کمک می کند.
شایان ذکر است، رشد خلاقیت با مطالعه نیز نسبت مستقیم دارد. بدیهی است، گزینش درست مواد و مطالب مناسب برای مطالعه هم بسیار مهم است، همچنان که یادداشت برداری به هنگام خواندن اهمیت زیادی دارد. نوشتن نیز می تواند تمرین خوبی برای پرورش خلاقیت و نوآوری تلقی شود.
بهره گیری از تداعی معانی، داشتن ذهنی پویا و تأثیرپذیر، استفاده درست و پیوسته از حواس گوناگون و تقویت آنها، دقت نظر و دارا بودن توانایی ذهنی در سوژه یابی، برخورداری از تدبیر و تمرین برای تجزیه و تحلیل صحیح مسایل، داشتن حوصله و فکری عمیق و گسترده، ایجاد پرسشهای گوناگون و پاسخ یابی برای آنها دارا بودن پشتکار، تمرین کارهای گروهی، نقد و بررسی ایده های گوناگون و عملکردهای مختلف و نظایر اینها، در بهبود سطح خلاقیت و تقویت نیروی نوآوری تأثیری بسزا دارند.
شما می توانید به منظور تقویت و فعال سازی تواناییهای نهفته آفرینندگی در وجود خویش، روشهای جهت دادن به علاقه مندیها و سلیقه های خویش را بیاموزید، چگونگی شکل دادن به اندیشه های خود را تمرین کنید، شیوه های گسترش دادن دامنه دانش و آگاهی را فرا بگیرید و عادتهای مفیدی را که به تداعی ترکیبهای جدید در شعور آگاه و ذهن پویای شما شتاب می بخشد، بازشناسی کنید.
بنابراین، باید بیشتر بیندیشید، از تصور و تخیل نیز بهره ببرید و از طبیعت و آفریده های گوناگون خداوند نیز الهام بگیرید.
کوچک و یا بزرگ کردن نسبت ها و اندازه های اشیا، تعویض رنگ آنها، تغییر دادن ماده اصلی اشیا (مثلاً تصور چکشی از چوب پنبه به جای آهن) تغییر مکان و عملکرد اشیا (مثلاً استفاده از یک لیوان به جای گلدان) تغییر حرکت ها (کند و یا تند کردن حرکت بیش از حد معمول) تغییر ابعاد اشیا (مثلاً قلمی به اندازه یک بیل!) تصور تغییر در وزن اشیا (مانند توانایی پریدن برای انسان) و تلفیق اندامهای مختلف در یک بدن، می توانند نمونه هایی از تمرین برای کسب مهارت و توانایی نوآوری و خلاقیت محسوب شوند.
خلاصه آن که، برای پرورش خلاقیت، از عشق ورزیدن به یک موضوع و پیگیری آن نباید هراسی به خود راه دهیم. بلکه باید آنچه را می خواهیم، به برترین گونه ممکن به فرجام برسانیم.
همچنین، باید نیروهای درونی خویش را بازشناسی کنیم، بفهمیم، تمرین کنیم، به جستجو بپردازیم، کشف کنیم و از حاصل کار خویش لذت ببریم. باید بیاموزیم که چگونه خویشتن را از زیر بار سنگین انتظارهای دیگران و آنچه بر ما تحمیل می شود، رها سازیم و خود را از قید و بندهای دست و پاگیر برهانیم.
خوب است معلم یا راهنمای گرانقدر و آگاهی را هم بیابیم و از او مدد بجوییم. از اتلاف وقت و انرژیهای درونی خویش بپرهیزیم، مهارت وابستگی به جمع و همکاریهای گروهی را فرا بگیریم و نیروها و علایق خود را آزادانه رد و بدل کنیم و بدانیم که عوامل بازدارنده و مانع خلاقیت عبارتند از: اسیر تکرارها و عادتها شدن، دلسردی و نداشتن اعتماد به نفس، همرنگ جماعت شدن و پرداختن به کارهای تکراری، کم رویی، بی حوصلگی و مانند اینها... هر چند عدم تشویق و بی توجهی نزدیکان و جامعه به افراد خلاق نیز می تواند از دیگر موانع خلاقیت شمرده شود.
در هر حال، باید با ایجاد خودباوری و خودشکفتگی، راه های نرفته را پیمود و برای بروز هرگونه نوآوری سازنده و مثبت تلاش ورزید تا در همه جا نهالهای زیبای نوآوری غرس شوند، بالنده و تنومند و پرثمر گردند و میوه های شیرین شکوفایی را فراروی جامعه قرار دهند.
بدون تردید، آنچه استقلال ما را تداوم می بخشد و پیروزیهای مداوم ما را در رویارویی با دشمنان و بداندیشان تضمین می کند، رشد و پیشرفت ما را سرعت می بخشد و توان ما را برای مقابله با دشواریها و مشکلات افزایش می دهد، خلاقیت و نوآوری در عرصه های مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، نظامی، اقتصادی و... است.
هرگاه همه ما، از تواناییهای فکری و عملی خود بهره کافی ببریم و نوآوریهای بالقوه خویش را به منصه ظهور و بروز برسانیم، با گامهایی استوارتر به سوی هدف پیش خواهیم رفت و به آسانی به ساماندهی زندگانی و دستیابی به پیروزیهای لازم، نایل خواهیم شد.
نواندیشی های هدف گرایانه و خلاقیتهای هدایت شده قادرند انسان را در تحمل دشواریها و غلبه بر مشکلات، ثابت و استوار نگه داشته و راه های برون رفت از سختیها و تنگناها را پیش روی آدمی قرار دهند.
ضمن آن که تقویت خلاقیت، توانایی مقابله با تحریمها، ترفندها و کینه توزیهای دشمنان را افزایش می بخشد و از کارآیی تهدیدها، تقابلها، شایعه پراکنی ها و تلاشهای مذبوحانه آنان می کاهد.
با بروز و بهره گیری از نوآوریهاست که می توان در برابر رویدادها و پدیده های گوناگون به شایستگی ایستاد و از همه عرصه های نبرد، پیروزمندانه بازگشت. خلاقیت، شکوفایی و زایش و رشد و خوداتکایی و بهره وری و شادمانی و بهروزی را در پی خواهد داشت و در یک کلام، نوآوری پشتوانه ماندگاری، کامیابی و والایی فرد و جامعه به شمار می رود.

جواد نعیمی
منابع
- ابتکار، نوشته برونو موناری، ترجمه پاینده شاهنده. تهران: مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، ۱۳۸۰
- پرورش استعداد همگانی ابداع و خلاقیت، دکتر الکس. اس. اسبورن، ترجمه دکتر حسین قاسم زاده. تهران: نیلوفر، ۱۳۶۸
- پیک سنجش، سال پنجم، شماره ۲۶، ۴ مهر ۱۳۷۹
- خلاقیت در آموزشگاه، پرفسور آلن بودو، ترجمه دکتر علی جان زاده، تهران: شرکت سهامی چهر، ۱۳۵۸
- فنون مدیریت برای کتابداران، ادوارد. جی. اوانز، ترجمه فرشته ناصری، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷
- کلیدهای پرورش خلاقیت هنری در کودکان و نوجوانان، سوزان استرایکرو سالی وارتر، ترجمه اکرم قیطاسی، تهران، صابرین، کتاب های دانه، ۱۳۸۳
- هنر خلاقیت در صنعت و فن، اوژن. وان. فانژه، ترجمه حسن نعمتی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۴

منبع : روزنامه قدس