پایان دردناک خاویار

حفظ و تکثیر ماهیان خاویاری دریای خزر شاید تنها نکته مثبت فعالیت‌های دولت نهم در وزارت جهاد کشاورزی و سازمان شیلات باشد. اطلاعات کمتر دستکاری شده موجود نشان می‌دهد حفظ و تکثیر ماهیان خاویاری دریای خزر جزء برنامه‌هایی است که دولت نهم و وزارت جهاد کشاورزی به‌خوبی پیگیری می‌کنند. ایران کماکان در راستای حفظ ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر حرکت می‌کند؛ حرکتی که سرعت گرفته و سیاست‌های ضعیف وزارت جهاد کشاورزی در آن جایی ندارد. به همین دلیل از نگاه منتقدان تنها نکته مثبتی که بر عملکرد وزارت جهاد کشاورزی تصور می‌شود حفظ ذخایر خاویاری و تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری است. البته فعالیت‌های موجود با انتقاد‌هایی روبه‌رو است. بهروز کاکاوند ـ مدیرعامل صندوق توسعه صادرات آبزیان با انتقاد از اینکه استحصال و صادرات خاویار وحشی به دست بخش دولتی انجام می‌شود، تصریح کرد: «تاکنون هیچ برنامه‌ریزی‌ای برای استحصال خاویار پرورشی و صادرات آن نشده که تدبیری لازم برای آن اندیشیده شود که سرنوشت صادرات آن همچون میگو نشود.» اما با این حال روند حرکت برای حفظ سهم در ذخایر دریای خزر مناسب است. شاید آن هم به دلیل سهم ایران از خاویار جهان است. سهم ایران از استحصال خاویار حدود ۴۶ درصد است؛ ذخایری که در حال کاهش است؛ کاهش نگران‌کننده‌ای که دنیا را فرا گرفته است. زیرا ۹۰ درصد ذخایر خاویاری در دریای خزر است؛ ذخایری که دانشمندان انقراض آن را در سال‌های آینده پیش‌بینی می‌کنند. رئیس مرکز انستیتو بین‌المللی تحقیقاتی ماهیان خاویاری کشور در این‌باره می‌گوید: براساس بررسی‌های به عمل آمده، ذخایر ماهیان خاویاری پنج کشور ساحلی دریای خزر به‌شدت کاهش یافته و این روند نزولی همچنان تداوم دارد. به گفته محمد پورکاظمی گشت‌های تحقیقاتی که در آب‌های کم‌عمق مازندران انجام شد، بیانگر این واقعیت است که ذخایر ماهیان خاویاری باز هم نسبت به سال گذشته و با توجه به گونه‌های مختلف ۱۰ تا ۲۰ درصد کاهش یافته است و همچنان نیز روند نزولی را طی می‌کند. او‌ با اشاره به اینکه روسیه صادرات خاویار خود را در سال ۲۰۰۸ در سطح صفر اعلام کرده است، وضعیت ماهیان خاویاری در دریای خزر را بحرانی می‌داند و خواستار توجه جدی و برنامه‌ریزی دقیق علمی در این زمینه می‌شود. پورکاظمی در ادامه می‌گوید: با طرح کاهش استحصال راهکار اساسی برای مقابله این بحران در دریا و رودخانه و بخش آبزی پروری متناسب با فعالیت‌های طرح‌های تحقیقاتی باید صورت گیرد. او معتقد است: به منظور حفظ و تکثیر ماهیان خاویاری دریای خزر این طرح طی یک برنامه ۱۵ ساله و ۱۰ برنامه اجرایی با بیش از ۲۲۲ طرح تحقیقاتی برای ۱۴ سال آینده را مشخص کرده که باید به صورت همگام و هماهنگ انجام شود تا بتوان ذخایر ماهیان خاویاری را حفظ کرد. رئیس مرکز انستیتو بین‌المللی تحقیقاتی ماهیان خاویاری شهید «دادمان» یکی از دلایل کاهش ذخایر ماهیان خاویاری را نبود مدیریت یکپارچه پنج کشور حاشیه دریای خزر برای مقابله با صید غیرمجاز و قاچاق در کشورهای ساحلی ذکر کرد. پورکاظمی سپس مصرف زیاد گوشت خاویار در بازارهای داخلی کشورهای همسایه حاشیه دریای خزر، آلودگی و تخریب بستر رودخانه‌ها و ایجاد سد و پل در مسیر مهاجرت آنها را از دیگر دلایل کاهش ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر عنوان می‌کند.
● ۱۴ سال دیگر بدون خاویار
در حال حاضر طبق مطالعات صورت گرفته توسط «صندوق جهانی طبیعت» (دابلیو.اف.‌ان)، تعداد ماهی‌های خاویاری این دریا که از عصر دایناسورها باقی مانده‌اند طی دو دهه گذشته بیش از ۹۰درصد کاهش یافته و طبق پیش‌بینی‌ها تا ۱۰ سال آینده نسل این ماهی‌ها منقرض خواهد شد. اکنون تعداد ماهی‌های خاویار دریای خزر به یک‌چهلم کاهش یافته است آن هم به دلیل فعالیت‌های دریایی‌ای که پنج کشور حاشیه دریای خزر از جمله ایران، آذربایجان، ترکستان، قزاقستان و روسیه انجام دادند.
متخصصان محیط زیست با مطالعه وضعیت زیست ماهی‌های خاویاری و عمدتا ماهی استروژن در دریای خزر، مهم‌ترین منبع تولید خاویار، پیش‌بینی کردند، تا ۱۴ سال دیگر خاویار جهان منقرض خواهد شد. آنها هم مهم‌ترین دلیل این امر را تخریب محیط زیست این ماهی بزرگ پیکر و کاهش تولید آن در مقایسه با گذشته و همچنین افزایش صید غیرقانونی می‌دانند. به گفته این محققان سطح تولید ماهی استروژن دریای خزر از ۳۰ سال پیش تاکنون ۹۰ درصد کاهش یافته است و حجم تجارت غیرقانونی خاویار خزر در سال گذشته ۵۰۰ میلیون دلار تخمین زده می‌شود. ماهی استروژن در مدت نسبتا طولانی (۱۰ تا ۱۲ سال) آماده تولید خاویار می‌شود اما صید غیرقانونی آن عملا موجب عدم ‌رسیدن آن به سنین مولد یا کوتاه بودن عمر این ماهی می‌شود. البته دولت روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ماهی خاویاری با ممنوعیت صادرات این محصول از سه سال قبل مزارع متعدد پرورش ماهی استروژن را ایجاد کرده است که امروزه در روسیه با مجازات زندان همراه است. قاچاقچیانی که بدون ماهی متوقف می‌شوند فقط اندکی جریمه مالی می‌شوند. طی سال‌های اخیر ایران هم که ۴۶ درصد سهمیه صادرات خاویار کشورهای حاشیه خزر را در اختیار دارد تلاش‌های ارزنده‌ای در راستای حفظ گونه ماهی‌های خاویاری و بهبود وضعیت بازار خاویار انجام داده است. در سال‌های اخیر علاوه بر تشدید دولت ایران بر نظارت سواحل به منظور جلوگیری از ماهیگیری غیر قانونی، متخصصان ایرانی تلاش می‌کنند تحت استراتژی‌های زیست محیطی خاص، از مرگ و میر ماهی‌های خاویاری جلوگیری کنند. امسال هم برای کاهش صادرات خاویار خود پیش قدم شدند. ایران به منظور حفظ ذخائر تاس ماهیان خزری، میزان سهمیه صادرات خاویاری‌اش را در سال ۲۰۰۸ میلادی از ۴۳ تن به ۴۲ تن کاهش داد. رئیس موسسه تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری ایران در این‌باره گفت: «ایران داوطلبانه سهمیه صادرات خاویارش را کاهش داد.» پورکاظمی افزود: «سهمیه صادرات خاویار پنج کشور حاشیه خزر پارسال حدود ۹۲ تن بود که امسال با کاهش داوطلبانه سهمیه ایران به ۹۱ تن رسید.» به گفته محمدحسین طلوعی-رئیس مرکز تکثیر ماهی‌های خاویاری شهید بهشتی نیز طی سال گذشته تنها نیمی از ۱۵ تن خاویار استخراج شده از سواحل ایران در دریای خزر به مصرف صادرات رسیده و حدود ۸۵ درصد باقیمانده برای باروری این نوع ماهی‌ها روانه مرکز تکثیر شهید بهشتی شده است.
با این حال هنوز مشکلات زیادی پیش روی حفظ ذخایر است. هنوز به‌رغم اینکه روسیه و ایران طرح‌هایی برای جلوگیری از صید بی‌رویه ماهی خاویار و همچنین افزایش شمار این گونه آبزی در دریای خزر در پیش گرفته‌اند سایر کشور‌ها همکاری نمی‌کنند. روسیه و ایران بارها خواهان مشارکت دیگر کشورهای ساحلی دریای خزر شدند اما آنها نه‌تنها همکاری نکردند بلکه مخالفت هم کردند. اخیرا هم قزاقستان پیشنهاد روسیه برای توقف پنج‌ساله صید ماهی خاویار در دریای خزر را رد کرد.
پیشنهاد منع پنج‌ساله صید ماهی خاویار را سازمان فدرال شیلات روسیه با هدف جلوگیری از انقراض نسل ماهی خاویار مطرح کرده است. اما قزاقستان با ممنوعیت پنج‌ساله صید ماهی خاویار مخالفت کرده است؛ مخالفتی که تلاش‌های ایران و روسیه، بزرگ‌ترین سهامداران خاویار دریای خزر و کشورهای چین، فرانسه و آمریکا که اقدام به پرورش ماهی استروژن کردند را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مدتی است برخی کشورهای اروپایی برای حمایت توسعه پرورش ماهیان خاویاری اقدام به پرورش خاویار کرده‌اند. رئیس مرکز انستیتو بین‌المللی تحقیقاتی ماهیان خاویاری شهید دادمان در این‌باره می‌گوید: «کشور ایتالیا با تولید ۵۰۰ تن ماهی و ۲۲ تن خاویار، فرانسه با ۱۵ تن خاویار، چین با ۱۵۰ تن ماهی و حدود پنج تن خاویار و آمریکا با ۲۰ تن خاویار از صنعت آبزی پروری و تولید ماهی و خاویار حمایت می‌کنند.» اما با این وجود کارشناسان معتقدند تلاش‌های کنونی کافی نیست و حفظ ماهیان خاویاری نیاز به تدابیر وسیع‌تر و موثرتری دارد؛ تدابیری که اگر پیگیری نشود مهم‌ترین منبع تولید خاویار و به ویژه بهترین نوع خاویار بلوگاو موسوم به طلای سیاه که از ۲۰۰ میلیون سال قبل روی کره خاکی زندگی می‌کند تا چند سال دیگر نابود خواهد شد.

گروه اقتصاد

منبع : روزنامه کارگزاران