نقش ماهواره ها در اطلاع رسانی

امروزه ، ماهواره ها به بخشی مهم و عمده در زیربنای ساختار ارتباطات و اطلاعات تبدیل شده اند ، به طوری که با اطمینان میتوان هزاره سوم میلادی را قرن ماهواره ها نام گذاشت . تکنولوژی ماهواره، عاملی قوی برای تغییر و دگرگونی است .این تکنولوژی ، می تواند چون ابزار مفیدی به انسان کمک کند تا با استفاده از آخرین پدیده های علمی ، زندگی دلخواه و آرمانی پر بار و پر تلاش داشته باشد .
امروزه ما می دانیم که یافته های علم ، تقریبا در هر ده سال دو برابر می شود و البته اطلاعات همراه آن در این مدت ۸ تا ۱۰ برابر افزایش می یابد . برای اینکه این جریان عظیم اطلاعات ، به میلیونها استفاده کننده در جهان به طور درست منتقل شود ، به مجراهای ارتباطی خاصی نیاز است که دارای سرعت مخابره فوق العاده باشند و در اینجاست که ماهواره ها به کمک می آیند و با این تکنولوژی جدید ، جریان عظیم اطلاعات به هر جایی از سرزمین که زیر پوشش ماهواره باشد ، روانه می شود .
چگونگی استفاده از ماهواره ، نقش آن در اطلاع رسانی و اهمیت استفاده از آن برای کشورهای جهان سوم ، از زمره مسائلی است که طی این مقاله ، مطرح خواهد شد و تا حد امکان پاسخهای لازم برای آنها جستجو می شود
پپیشرفت علم و تکنولوژی در جهان معاصر ، چنان شتابی به خود گرفته است که هر لحظه فاصله زمانی میان یک کشف علمی و کاربرد پردامنه آن کاهش می یابد در حالی که در گذشته ، برای یازده کشف بزرگی که در فاصله میان اواخر قرن هیجدهم و نیمه اول قرن بیستم انجام گرفت ، بکصد و پنجاه سال وقت لازم بود . طی سی سال بعدی ، یعنی از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰ ، اکتشافات بزرگی در زمینه هایی همچون کامپیوتر ، لیزر ، سفرهای فضایی ، پیوند اعضای انسانی ، استفاده از ماهواره های مخابراتی و نظامی ، مهندسی ژنتیک و در بسیاری دیگر از رشته ها ، پیشرفتهای خارق العاده علوم به قلمرو واقعیت قدم نهاد . در دهه ۱۹۸۰ – ۱۹۹۰ شاهد بودیم که سفینه امریکایی " ویاجر " میلیونها کیلومتر راه در فضا طی کرد و از سیارات زحل و عطارد و نپتون گذشت و از حلقه های رنگین آنها تصاویری بس شگفت و حیرت آور به زمین مخابره کرد و آنکاه ، قبل از اینکه راهی کهکشان شود ، تصویر حیرت آوری از منظومه شمسی برای زمینیان فرستاد که در آن ، سیاره زمین چون توپ کوچک آبی رنگی در فضای بیکران شناور بود .
تمام این شواهد ، نشانگر آن است که پیشرفت دانش و تواناییهای بشری ، که از بیست سال پیش چنین سرعت سرسام آوری به خود گرفته است هنوز نخستین مراحل رشد خود را می گذراند و به احتمال فراوان هنگامی که آموزش و بهره برداری از تکنولوژیهای بیشتری را در زمینه های مربوط به دانش بشر و سلطه اش بر محیط بپروراند ، سرعتی باز هم افزونتر کسب خواهد کرد .
با این ترتیب ، جای هیچ گونه تردیدی نیست که شیوه های آموزش و تعلیم و تربیت و کسب اطلاعات و دسترسی به دانش جهان معاصر ، در جهان شتابنده امروز دیگر نمی تواند منحصر به وسایل دیروز و طرق متعارف قدیمی باشد .
از سوی دیگر ، عدم توازنی که میان تواناییهای انسان و جریان عظیم اطلاعات در تمدن کنونی وجود دارد ، ضرورت ایجاد وسایل را برای دسترسی به اطلاعات مورد تاکید قرار می دهد . دنیا در آستانه هزاره سوم میلادی ، با انفجار اطلاعات روبه روست . به قولی ، هیچ کس نمی تواند در همه عمرش بیش از دو یا سه هزار عنوان کتاب بخواند . تازه ، خواندن این تعداد کتاب هم کار خطیری است و مستلزم این است که حداقل ، در هر روز پنجاه صفحه کتاب خوانده شود . اما مسئله مهم این است که در خلال مدتی که مطالعه ادامه دارد ، بیش از ۲۰ میلیون کتاب بر تعداد کتابها افزوده خواهد شد . پس می توان به طور متوسط ، از هر ده هزار کتاب ، یک کتاب را خواند .
اگر جهان را به صورت کل در نظر بگیریم ، یافته های علم تقریبا در هر ده سال دو برابر می شود و البته اطلاعات همراه آن ، در این مدت ۸ تا ۱۰ برابر افزایش می یابد .
این جهان عظیم اطلاعات ، برای اینکه در سازمانهای پژوهشی ، ادارات ، کارخانه ها ، یا در منازل شخصی، به میلیونها استفاده کننده به طور درست منتقل شود ، به مجراهای ارتباطی خاصی نیاز دارد که برای امواجی که حامل اطلاعات هستند ، باید پهنای باند بی اندازه گسترده و سرعتهای مخابره فوق العاده داشته باشد و در اینجاست که ماهواره ها ، به کمک می آیند – این تکنولوژی تازه ای که پیشتاز انتقال اطلاعات و اطلاع رسانی است . نظریه از ماهواره ها ، سالهاست که ورد زیان متخصصان بوده و امروزه و در آخرین سالهای قرن بیستم ، این رویا صورت تحقق به خود گرفته است .
در حقیقت ، کار با پرتاب اولین " اسپوتنیک " شوروی سابق در اکتبر ۱۹۵۷ شروع شد و به دنبال آن ، فرستادن اولین کپسول حاصل انسان به مدار زمین در آرویل ۱۹۶۱ ، و اولین راه پیمایی انسان بر سطح کره ماه در ژوئیه ۱۹۶۹ ، و در تخقیقات و تجربیات وسیعی که در بیست سال اخیر در زمینه ایجاد شبکه های ارتباطی بین قاره ای به عمل آمده است ، راه را جهت استفاده بیشتر از مضا برای انسان فراهم آورد . هم اکنون متجاوز از پنج هزار ماهواره ، در فضای اطراف زمین در گردش اند .البته تعدادی از آنها ، از کار افتاده و تنها به صورت توده ها ی فلزی بی مصرفی در آمده اند ، لیکن تعداد کثیری نیز ، هنوز در تمام ساعات شبانه روز سرویسهای مخابراتی و تلویزیونی بین قاره ای را تامین می کنند . همزمان با این عملیات فضایی ، در سطح کره زمین نیز روز به روز ، بر تعداد آزمایشگاهها و تاسیسات مخابراتی وسیع و مجهز به ماهواره های ثابت ، افزوده می شود .
توانایی حاصل از این پیشرفتها ، ظرفیت کاری تجهیزات مخابراتی و ارتباطی را بالا برده و کارآیی شبکه های تلویزیونی و مدارهای تلفنی را افزایش داده است – به طوری که با اطمینان می توان ، قرن آینده را ، قرن ماهواره ها نام گذاشت .
امروزه ماهواره های ارتباطی حتی به صورت مستقیم ، می تواند یک سوم سطح زمین را زیر پوشش قرار دهند . در حقیقت ماهواره ها ، فاصله محدود خط مستقیم را هزاران برابر افزایش داده اند ، به طوری که چنانچه چندین ماهواره در جاهای متفاوتی بر فراز زمین و به نحو مناسبی جای داده شوند ، خواهند توانست در خط مسستقیم با یکدیگر و با ایستگاههای زمینی ارتباط برقرار کرده و با تجهیز به یک تقویت کننده ، شبکه ارتباطی جهانی یا شبکه اطلاع رسانی یکپارچه ای را تشکیل دهند که دست کم در اصول ، بتواند هر مقدار اطلاعات را به هر نقطه ای از زمین برساند .
در سالهای اخیر ، پیشرفت درساختن ماهواره های پر قدرت ، که با برخورداری از ردیابی فرو سرخ و نوترونی ، به مشاهده و ثبت و گزارش هرگونه حرکتی در روی زمین قادر هستند ، مسائل سیاسی و رویدادهای جهانی را تحت الشعاع خود قرار داده است . وزارت دفاع امریکا ، دو سال پیش و قبل از آغاز حمله به عراق ، رسما اعتراف کرده بود : این ماهواره ها بودند که درباره نخستین جابه جایی ارتش عراق هشدار دادند . روز دوشنبه ۲۹ بهمن ماه ۱۳۷۱ که حادثه غم انگیز برخورد هواپیماهای نظامی در آسمان تهران رخ داد و منجر به کشته شدن بسیاری از هموطنان ما گردید ، قبل از آنکه مردم ایران ، از طریق رسانه های همگانی از این خبر مطلع شوند ، ماهواره " بی بی سی " با ارسال عکسهای ماهواره ای از محل سقوط هواپیما ، این گزارش غم انگیز را برای همه جهانیان به تصویر کشید .
امروزه ، ماهواره ها یک ابزار تکنولوژیکی – اطلاعاتی مناسب ، برای گسترش تعلیم و تربیت و آموزش از راه دور و انتقال علم و دانش از آسمان به زمین به شمار می روند . برای اولین بار در سال ۱۹۶۰ میلادی بود که " گاستون برژه " محقق فرانسوی ، در کنفرانس عمومی یونسکو پیشنهاد کرد ، برای پخش برنامه های آموزشی در مناطق گسترده از امکانات ماهواده های فضایی استفاده شود . از آن زمان ، متخصصان تعلیم و تربیت ، برنامه ریزها ، اقتصاددانان و مهندسان علوم ارتباطی ، برای طرح برنامه های نوینی که بتواند از ماهواره ها استفاده نماید ، به فعالیت پرداخته اند . اما چون علوم ارتباطات فضایی شاخه بسیار جدیدی از تکنولوژی اطلاعات است و بهره برداری کامل از آن به ایجاد سیستمهای فنی وپیچیده نیاز دارد ، این مسائل گاه برای استفاده از ماهواره ها ، موجب عکس العملهای تردید آمیز شده است . اما هرچه باشد ، استفاده از چنین ابزاری برای آموزش و گسترش علم در کشورهای جهان سوم بسیار مغتنم است . می دانیم که در چنین کشورهایی ، انجام طرحهای وسیع آموزشی به روش سنتی ، با مشکلات بی شمار و غالبا غیر قابل حل رو به رو می شود . مشکلاتی از قبیل نداشتن معلم کارآزموده ، فقدان وسایل و تجهیزات ، رشد نا متناسب جمعیت ، نامناسب بودن کتب و جزوات درسی ، ناهمسانی امکانات و فرصتهای آموزشی بین روستا نشینان ومردم شهر ، انزوا و دورافتادگی گروههای وسیع مردم از مرکز فعالیت ، همچنین وجود توده های وسیع بی سوادان ، موجب می شود که استفاده از امکانات فنی و گسترده ماهواره ها کمتر نگران کننده بنماید ؛ زیرا خود مشکلات نیز بسیار عظیم هستند .
اروپاییان خود ، علی رغم دانش پیشرفته و دسترسی به ابزار جدید تکنولوژیکی ، از ماهواره ها در زمینه های مختلف اطلاعاتی و آموزشی استفاده های فراوان برده اند . از جمله این برنامه ها ، تهیه و تنظیم برنامه ماهواره ای جدید بهنتم " دلتا " است که بر اساس تکنولوژی روز به تعلیم و تربیت و اطلاع رسانی استوار است و از حروف اول کلمات انگلیسی : Developing EUROPEAN Learning Through Technological Advance ( برنامه اروپایی آموزش از طریق پیشرفت تکنولوژیکی ) تشکیل شده است و هدف آن تحقیق و توسعه و بهره برداری از آخرین پدیده های علمی به منظور آموزش و اطلاع رسانی است . غیر از برنامه دلتا ، اروپاییان در ژوئیه سال ۱۹۸۹ میلادی ماهواره " اولمپوس " را که نخستین ماهواره تجربی – آموزشی اروپایی به شمار می رود ، به فضا پرتاب کرده اند . هفت کشور اروپایی در تنظیم و تهیه برنامه های علمی و آموزشی این ماهواره ، همکاری مستمر داشته اند و در فضای اروپا که تکنولوژی ماهواره ، اساسا در خدمت تفریح و پرکردن اوقات فراغت به کار گرفته می شود ، "اولمپوس" در واقع اولین ماهواره ای است که به بخش برنامه های سطح بالای آموزشی و علمی می پردازد.
در شانزدهمین کنفرانس جهانی آموزش از راه دور نیز ، که با شرکت چهارصد تن از محققان و استادان دانشگاههای سراسر جهان در آبان ماه ۱۳۷۱ در بانکوک تشکیل شد ، بسیاری از ماهواره ها برای کارآموزی و اطلاع رسانی اختصاص داده بودند .
به هر حال ، امروزه در این حقیقت جای هیچ گونه تردیدی نیست که کشورهای جهان سوم ، برای حمایت از فعالیتهای فنی وعلمی و بومی خود ، به تکنولوژی اطلاعاتی مناسب نیازمندند . این کشورها ، در حالی که حدود ۷۵% جمعیت جهان را در خود جای داده اند ، فقط ۲۰% درآمد جهانی را فراهم می آورند و از نظر پتانسیل علمی و تکنولوژیک ، سهم آنان حتی به ۵% از سهم کل جهان نمی رسد .
تکنولوژی اطلاعات در کشورهای جهان سوم ، متاسفانه با دو مشکل بزرگ روبه روست . مشکل اول این است که ، اغلب به هنگام داوری درباره ابزار تکنولوژی ، تجزیه و تحلیل نسبت هزینه به سود و یا سودمندی هزینه به کارگرفته می شود . در حالی که ، دانش انباشته و متراکم است و به طور کلی ،پذیرای تعیین کمیت نیست . امروزه دیگر ، نه هزینه های گزاف را می توان با اتکاء به سودها ی موهوم توجیه کرد ، و نه می توان حداقل هزینه را با ادعای سودهای کمیت ناپذیر پذیرفت . مسئله این است که ، روشهای سنتی تجزیه و تحلیل هزینه و سود ، ممکن است دیگر کاربرد نداشته باشد .
مشکل دیگر ، موضوع تاثیر تکنولوژی جدید ، بخصوص ماهواره ها ، در زمینه های سنتی ، اجتماعی و فرهنگی یک کشور است و شاید اشتباه بیشتر ساکنان کشورهای جهان سوم ، در این باشد که تصور میکنند ، ماهواره ها تنها ، نقش نقل و انتقال دهنده برنامه های تلویزیونی – آن هم از نوع سرگرم کننده و تبلیغاتی آن – را بر عهده دارند و با این پندار ، به این پدیده تازه علمی گاه با شک و تردید ، و گاه با ترس و وحشت ، و زمانی با خشم و نفرت می نگرند . در حالی که ، امروزه ماهواره ها در زیربنای ساختار ارتباطات واطلاعات به یک بخش مهم و عمده تبدیل شده اند و هیچ کشور ی را نمی توان از چنین پدیده هایی بی نیاز دانست .
بدیهی است تاثیر تکنولوژی به زمینه های اجتماعی ، سنتهای تاریخی و فرهنگی و عقیدتی یک کشور ویژگیهای خاص هریک از مردم آن با در نظر گرفتن سن ، شغل و طبقه اجتماعی بستگی دارد . به طور کلی برخورد نخستین ما ، با یک مفهوم ، یا مواجهه با تکنولوژی یا ماشین جدیدی که قبلأ با آن آشنا نبوده ایم ، و اکنون یک نوآوری تکنولوژیکی به حساب می آید ، موجب ایجاد تاثیر در ما می گردد . بعد از دریافت و آگاهی است که کنجکاوی ما تحریک می شود ، ترغیب می شویم که این پدیده تازه را کشف کنیم ، طرز به کار گرفتنش را بیاموزیم ، آن را لمس کنیم و با مهارت آن را به کار بگیریم . از راه این تاثیر است که اغوا می شویم و به داشتن و به کار بردن این تکنولوژی عادت می کنیم و کمی بعد ، بدون هیچ کوشش اضافه ای به آن معتاد می گردیم و مانند هر عمل دیگری که با تکرار آموخته شود ، در زمره عادات ما در می آید . عادی شدن " تاثیر " به علت تکرار آن ، ما را وامی دارد تا درباره عمر کوتاه تازه هایی که ما را احاطه کرده اند ، اندیشه کنیم و دریابیم که هر پدیده جدیدی ، بعد از مدتی تازگی خود را از دست می دهد . آنچه تا دیروز ما را تحت تاثیر قرار داده بود ، پس از گذشت یک سال ، دل آزرده می شود . یک تکنولوژی نو که در زمان خود می توانست ما را تکان دهد ، به کار گرفته می شود ، و عادی می گردد ، طرد می شود یا پذیرفته می گردد . ما را احاطه می کند اسیر می کند و هرچند ندرتا برای ما موجد مشکلاتی است ، ولی در اغلب موارد ، ما را در حل مسائل یاری می بخشد .
در اینکه تکنولوژی ماهواره ، یا هر تکنولوژی جدید دیگر عاملی قوی برای تغییر و دگرگونی است . جای هیچ گونه تردیدی نیست . اما این تکنولوژی می تواند چون ابزاری مفید به انسان کمک کند تا با استفاده از آخرین پدیده های عملی ، زندگی دلخواه و آرمانی و پربار و پرتلاشی داشته باشد . ضمن اینکه اگر این ابزار ، نابجا و نادرست و یا با سوء نیت به کار گرفته شود ، می تواند به صورت نیرویی ویران کننده و مصیبت بار عمل کند .
کشورهای جهان سوم ، باید قبل از آنکه به فکر مبارزه با تکنولوژی و یا جلوگیری از اشاعه آن باشند – چیزی که امکان پذیر نیست – باید به این امر بیندیشند که ، چگونه می توان بجا و مناسب از تکنولوژی جدید استفاده کرد و راه صحیح استفاده از آن را به مردم آموخت و به این ترتیب بر این اعتقاد صحه نهند که " عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد " ، و برای ما که به خداوند بزرگ و خالق عالم هستی ایمان داریم ، چنین باوری سهل و آسان است .

منابع و ماخذ
۱. آذرنگ ، عبدالحسین . اطلاعات و ارتباطات ، تهران : ۱۳۷۱ .
۲. اگلی ، ماکس ." تلویزیون ماهواره ای ، مجموعه مقالاتی در زمینه تکنولوژی آموزشی".ترجمه افضل وثوقی مشهد : انتشارات طرح پیشاهنگ تکنولوژی آموزشی ، (۵۸ – ۱۳۵۷ ) ص ۴۷ – ۶۵
۳. کروس ارس ، بت " انتقال تکنولوژی اطلاعاتی به کشورهای کم رشد . نگرش نظام یافته " . ترجمه فرشته مولوی ، فصلنامه کتاب ، شماره های ۱ و ۳ ( تابستان و پاییز و زمستان ۱۳۶۹) ص ۲۲۶ - ۲۴۱
۴. مک کلوی ، دان . " تکنولوژی و جامعه " ترجمه حبیب ناظری ، دانشمند ، ویژه نامه تکنولوژی ، (دیماه ۱۳۶۸ ) ص ۳۳ .
۵. مورالس ، استلا . " تاثیر تکنولوژی بر استفاده کنندگان از اطلاعات " ترجمه رضواندخت ضاد . فصلنامه کتاب ، ( تابستان و پاییز و زمستان ۱۳۶۹ ) ص ۲۵۶ ۲۷۱
۶- ALAI-HOSEINI,Mehdi (۱۹۹۱) , Distance education and education satellites , Listance Education for the twenty – forst century , ۱۶th world conference , Nonthaburi , Thailand , ۱۹۹۲ . Conference Abstracts , P.۲۵۳.
۷- Larcien , Thierry ( ۱۹۹۱ ) , Olympus , un satellite au service de l’education , Le Francais dans le Monde, BO. ۲۳۳ . Mai – Juin ۱۹۹۰ pp . ۲۰ – ۲۲
۸ – Leid, Edward (۱۹۷۶ ) The instructional technology , New York , University of U . S . O . Press , ۱۹۷۶
۹ – Proposal for a council regulation on a community action in the field of technology , Deltta, Comet ( ۸۷ ) ۵۳۷ . Final , ۲۴ July ۱۹۸۷ .

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی