زرشک

● زرشك
گیاه زرشك در قرن هفتم میلادی شناخته شده است و پیدایش آن از نظر زمین شناسی به دوره ائوسن EUCEN مربوط میشود. ولی در قرن هشتم میلادی معرفی گردیده است زرشك در تمام مناطق معتدل نیمكره شمالی می روید. در ایران نیز دو واریته زرشك دانه دار و زرشك بی دانه در مناطقی چون خراسان اطراف تهران، قسمتهایی از آذربایجان، اصفهان، كرمان، همچنین بین كرج و چالوس می روید. واریته بدون هسته آن معروف به زرشك پلویی عمدتاً در نواحی خراسان كشت می شود. در اصفهان و كاشان نیز باغهای زرشك موجود است. در اصفهان نزدیك سی و سه پل باغ مصفایی وجود دارد كه به (باغ زرشك) معروف است . زرشك دانه دار بیشتر به صورت زینتی كشت می شود ولی واریته بی دانه آن از نظر تجارتی دارای اهمیت است.
زرشك یا بربریس Berberis SP. از گیاهان راسته آلاله Ranals بوده، و جزء تیره زرشكیان می باشد . این گیاه نهاندانــه دولپه أی و جدا گلبرگ است.
رشد رویشی گیاه زرشك در دمای ۱۸-۱۵ درجه سانتیگراد بوده و در مناطق مختلف معمولاً در ماههای فروردین و اردیبهشت آغاز می شود. گلدهی زرشك در گرمای حدود ۲۳-۱۹ درجه سانتیگراد نیز میوه آن ظاهر می شود. در حرارتهــأی حدود ۱۱-۷ درجه سانتیگراد دوره زندگی نهفته یا خواب گیاه آغاز می گردد. این گیاه نسبت به زمستانهای طولانی مقاوم بوده و تا فرا رسیدن گرمای حدود پانزده درجه سانتیگراد در زندگی نهفته به سر می برد.
همان گونه كه مشاهده می شود تغییرات دما تاثیر بسزایی در چرخه زندگی گیاه دارد. همچنین عواملی مانند جنس خاك، PH خاك، مقدار نمكهای موجود در خاك، آبیاری ،‌ تغذیه از مواد معدنی و عوامل محیطی دیگر نیز در چرخه زندگی این گیاه موثرند.
مناسبترین وضعیت رشد و نمو زرشك در خاكهای آهكی با بافت لومی، لومی – شنی و یا حتی شنی – لومی مشاهده شده است . این گیاه می تواند خاكی با PH حدود ۹ را تحمل كند.
زرشك در خاكهای آهكی سبك به خوبی رشد میكند و تا حدودی نسبت به شوری آب و خاك سازگار است ، و شوری خاك را نیز تا EC حدود ۵.۵ میلی موز تحمل می كند. گیاه زرشك در خاكهای غنی از مواد غذایی مورد نیاز ، رشد بهتر و محصول دهی بیشتری دارد، اما نسبت به فقر غذایی خاك نیز تا حد نسبتاً زیادی مقاوم است. زرشك در برابر كمبود آب نیز از خود مقاومت نشان می دهد ولی میزان آبیاری مناسب در برداشت میوه های درشت تر و گوشتی تر تاثیر به سزایی دارد.
درختچه های زرشكی كه در ارتفاعات بیش از هزار متر و نیز در مناطقی با زمستانهای نسبتاً سرد و طولانی می رویند از رشد بیشتر و محصول دهی بهتری برخوردارند. به همین دلیل مناطق كوهپایه أی كه دارای چنین شرایط و نیز خاك سبك هستند، برای پرورش زرشك بسیار مناسب می باشند.
ازدیاد گیاه زرشك به وسیله پاجوش صورت می گیرد. معمولاً پاجوشهای یك تا سه ساله را از گیاه مادر جدا كرده و می كارند. هر چه پاجوشها جوانتر باشند امكان رشد آنها به صورت گیاه مستقل بیشتر است .
جدا نمودن پاجوشها از گیاه مادر، از ماه بهمن تا فروردین صورت می گیرد. پاجوشهای جدا شده باید سریعاً در خاك مرطوب كشت شوند.
مرحله زایشی گیاه زرشك با ظاهر شدن گلهای زرد رنگ همراه است. معمولاً تا موقع رسیدن میوه ها می توان گلها را بر روی گیاه مشاهده كرد.
گیاه زرشك از نظر تشكیل گل ، یك گیاه روز بلند است .
معمولاً برای تقویت خاك اطراف ریشه گیاه ،‌ از كودهای دامی استفاده می شود. در سالهای اخیر، به كار بردن كود شیمیایی فسفات آمونیم نیز متداول گردیده است.
دور آبیاری زرشك به طور معمول ۱۲-۱۰ روز است و این زمان بسته به نوع خاك و شرایط آب و هوایی تغییر می یابد.
هرس زرشك معمولاً در ماههای آبان تا بهمن انجام می شود و بیشتر شامل پیراستن شاخه های خشك گیاه می گردد.
● آفات و بیماریهای زرشك
مهمترین آفات و بیماریهای زرشك عبارتند از:‌ سن زرشك، شته زرشك، پروانه تخم انگشتری، پروانه برگخوار، كنه قرمز زرشك، زنبور شاخكدار زرشك،‌ قارچ زنگ سیاه گندم و قارچ سفیدك زرشك.
الف) سن:
این آفت در ایران، ابتدا در سال ۱۳۴۰ از روی بلوط، زرشك و نسترن كوهی گزارش شده است . آفت مزبور به برگها و شاخه های جوان حمله نموده و موجب خسارت می شود. سن آفتی است كه بیشتر در استانهای شمالی كشور و استان فارس انتشار دارد و اهمیت اقتصادی زیادی ندارد.
ب) شته زرشك:
این آفت در استانهای شمالی كشور مشاهده شده و روی برگها فعالیت دارد، اهمیت اقتصادی آن زیاد است.
ج) پروانه تخم انگشتری:
میزبانهای این آفت برخی از درختان میوه، و گیاهان دیگر شامل:‌ افرا،‌توسكا، زرشك ،غان ،ممرز ،گیلاس وحشی ،زالزالك (ولیك)،‌راش، سیب جنگلی، صنوبر، گوجه جنگلی، گلابی جنگلی، بلوط، بید و پستانك می باشند. این آفت در استانهای شمالی ، تهران ، مركزی، كردستان و خراسان انتشار دارد. لازم به ذكر است كه لارو این پروانه ، برگخوار بوده و اهمیت اقتصادی آن متوسط تا زیاد ذكر شده است.
چ) پروانه برگخوار:
گیاهان میزبان این آفت عبارتند از: افرا ،توسكا ،غان، ممرز ،راش ،صنوبر، سیب جنگلی، بلوط، نسترن، بید زالزالك و زرشك.
این آفت در استانهای شمالی ، دارای اهمیت اقتصادی متوسط است. لارو این پروانه از برگها تغذیه كرده و موجب عریان شدن گیاه می شود.
ح) سپردار بنفش زیتون:
این آفت پلی فاژ بوده و به میزبانهای مختلفی حمله می كند. میزبانهای جنگلی و زمینی عبارتند از : زبان گنجشك ، زیتون ،پسته، بادام، انجیر، اقاقیا، نارون، صنوبر ،خرزهره ،یاس خوشه أی، كلــماتیـس ،ازگیـل تــوت، زالزالك وحشی ،سرخدار ،كاملیا، شیر خشت ،كلهو ،ختمی درختی، یاسمن، برگ بو، موچسب گلابی جنگلی، نسترن و زرشك.
این آفت به شاخه، تنه و میوه گیاهان میزبان حمله می كند به طوری كه در محل تغذیه آن به خصوص بر روی میوه و برگ ، یك لكه گردو قرمز ارغوانی رنگ به وجود می آورد. این آفت در تمام نقاط كشور انتشار دارد و اهمیت اقتصادی آن زیاد است.
د) مگس گیلاس
این آفت علاوه بر درختان گیلاس و آلبالو به درختچه های زرشك نیز حمله می كند. لاروآن از گوشت میوه تغذیه كرده و در اكثر نواحی میوه خیز انتشار دارد. اهمیت اقتصادی آن برروی زرشك متوسط است.
ذ) كنه انار
این آفت در سال ۱۳۵۵ بر روی درخت زرشك در كرج گزارش شده است.
ر) زنبور سرشاخه خوار زرشك
لاروها در داخل شاخه های زرشك كانالی ایجاد كرده و بدین طریق از آن تغذیه می نمایند و موجب خشك شدن شاخ های زرشك می شوند. بعد از كامل شدن لارو، در داخل شاخه ها ، تبدیل به شفیره شده و سپس به صورت زنبورهایی شاخه زرشك را سوراخ كرده و خارج می شوند. پس از جفتگیری بر روی شاخه های دیگر تخم ریزی كرده و دوره زندگی آن تكرار می شود.
● بیماریها:
الف) زنگ:
این زنگ از روی درختچه زرشك و در نواحی گنبد و اطراف تهران گزارش شده است.
ب) قارچ
این قارچ كه عضو قارچی یك گلسنگ است از نواحی گرگان و شاهرود از روی زرشك جمع آوری و گزارش شده است .
ج) قارچ
قارچی است كه از روی زرشك در ایران در سال ۱۳۲۹ گزارش شده است
چ) سفیدك زرشك:
سفیدك سطحی زرشك كه در نواحی گرگان انتشار دارد.
ح) زنگ سیاه گندم:
مرحله اسیدی زنگ سیاه گندم، روی بوته های زرشك نیز سپری می شود. در واقع زرشك به عنوان میزبان واسط زنگ سیاه گندم محسوب می شود.

منبع : سازمان پارک ها و فضای سبز تهران