رفتار گله بندی در ماهیان

چرا ماهیان به صورت گله ای حركت می كنند؟Fish Schooling
یكی از جالبترین حس ها در ماهیان این است كه گروهی از آنها به صورت هماهنگ با هم شنا می كنند در یك آن جهت حركت را عوض می كنند بدون اینكه با هم تصادفی داشته باشند. چگونه آنها می توانند با هم شنا كنند؟ چرا بعضی از ماهی ها به تنهایی شنا می كنند در حالیكه بقیه ماهی ها تقریبا تمام زندگی خود را به صورت گله زندگی می كنند؟ دلیل اصلی حركت ماهی ها به صورت گله ای چیست؟اولین دلیل این است كه حركت گله ای ماهی ها را از خطر دشمن ایمن نگه می دارد. شكارچیان ماهی را كه به تنهای شنا می كند، آسانتر از ماهی كه در گله است تعقیب كرده و مورد تغذیه قرار می دهند. و همینطور ماهی از قلمرو خود به صورت گله ای بهتر دفاع می كنند. حركت به صورت گله ای همچنین به ماهی این امكان را می دهد كه انرژی خود را هنگام شنا ذخیره كنند. همچنین امكان دستیابی به غذاتوسط گله آسانتر است. زیرا داشتن مثلا ۵۰ چشم و حس به گله امكان دستیابی به غذا را آسانتر می كند.چطور ماهی ها میتوانند به صورت گله ای شنا كنند. بدون اینكه با هم تصادم داشته باشند. حس های پیچیده در ماهیان به آنها اجازه می دهد كه حركت منظمی در گله داشته باشند. كه موجب تعجب است و این اندیشه را تقویت می كند كه اینها داری یك پیشاهنگ هستند كه حركت اینها را هدایت می كند. اما امروزه ثابت شده است كه هر ماهی به حركت ماهی دیگر پاسخ می دهد. و حتی بعضی محرك ها از جمه فرومونها مسئول این كار هستند. مثلا اگر یك ماهی به جهت دیگر حركت كند تمام ماهی های دیگر هم این را حس كرده و همه بر طبق حركت آن حركت می كنند. قرار گرفتن چشم ها در كنار سر به ماهیان اجازه می دهد كه به آسانی آنچه در جلو آنها است را ببینند و بر طبق آن حركت كنند. البته بینائی تنها فاكتور مورد اشاره در حركت گله ای ماهی نیست. ماهی قادر به قرار گرفتن و جهت در گله توسط قدرت شنوائی می باشد. خط جانبی، بینائی و حتی حس بویائی هم از جمله این فاكتورها است. آیا تمام ماهیها به صورت گله ای حركت می كنند.۸۰ درصد ماهیان به صورت گله ای زندگی می كنند. مقدار كمی از ماهیان به صورت انفرادی زندگی می كنند. بعنوان به قانون ماهیان با سایز كوچك بیشتر تمایل به زندگی گله ای دارند هر چند ماهیان با سایز بزرگ به صورت گله ای با هم زندگی می كنند. بعلاوه زندگی به صورت گله ای تنها به خاطر حفاظت اعضای گله نیست. در حقیقت بعضی از ماهیان درنده هم به صورت گله ای زندگی میكنند. ماهی Piranha در گله های بزرگ زندگی می كند كه در همان گله به دنیا آمده اند . یك ماهی Piranha جدید اگر دیر به گله بپیوندد، مورد حمله قرار گرفته و كشته می شود.تصور كنید داشتن گیرنده های ریز در طول بدن ما وجود دارد و ما می توانیم كوچكترین تغییرات فشار هوا را احساس كنید. و این است دلیل اینكه چرا ماهی تغییرات فشار آب را متوجه می شود. چرا ماهی ها می توانند به صورت گله ای زندگی می كنند؟ از ماهیان تن بزرگ در اقیانوس تا ماهیان خیلی كوچك در حوض، حتی از گونه های مهم ماهی ها با هم به صورت گله ای شنا می كنند. تعداد این گله شاید شامل چند ماهی باشد و یا شاید شامل چند میلیون ماهی باشد. ماهی ها با هم در نیم ثانیه تغییر جهت داده بدون اینكه با هم تصادم داشته باشند. ماهی ها این كار را با استفاده از دو حس كه باعث ماندن آنها در گله می شود انجام می دهند. ماهی با استفاده از حس بینایی و یك حس دیگر كه انسان این حس را ندارد و این حس همان سیستم خط جانبی است. سیستم خط جانبی كه اصطلاحا حس " فاصله یابی یا Senses of distance touch" نام دارد. انجام می دهند .توسط این خط جانبی كه در طرفین بدن ماهی وجود دارد این كار صورت می پذیرد. این سیستم خط جانبی به نوسانات آب حساس می باشد. این است دلیل اینكه چرا ماهی جهت حركت آب ایجاد شده توسط دم ماهی جلو خود را احساس می كند. این به ماهی اجازه می دهد كه سریعا تغییرات فشار آب را كشف كرده مخصوصا تغییراتی كه توسط صخره ها و علوفه دریائی و حتی توسط نوسانات كم صدا به وجود می آیند. و سپس ماهی تصمیم می گیرد كه سرعت خود را بالا و پایین ببرد و یا انیكه جهت خود را تغییر دهد. همانند گله پرندگان در گله ماهی ها رهبر وجود ندارد. حركت گله ای ماهی ها توسط تصمیم دسته جمعی ماهیان صورت میگیرد. زمانیكه ماهی گرسنه ولی در امینت است گله پراكنده می شود. اما با نزدیك شدن شكارچی ماهیان پراكنده شده دوباره به گروه می پیوندند.در اطراف صخره ها هزاران گله با كناره های نقره ای Silver sides، با حركات كند عقب و جلو و هماهنگ كه به ظاهر با ملودی داخلی كه فقط ماهی می تواند آن را بشنود حركت می كند. آنها بالا و پایین حركت كرده و یك ماهی مسیر را گم نمیكند. این رقص باله طبیعی است كه انسان می تواند این كار را در آكواریوم ود ایجاد كند.سؤالی كه مطرح است این است كه چگونه هر ماهی به طور دقیق می داند كه ماهی دیگر در همان موقع به كجا می رود. اگرچه بسیاری از گله های ماهی با استفاده از قدرت بینایی به اینها این توانائی را داده است كه از این قدرت عجیب استفاده كند. ماهی تغییرات آب را توسط سیستم گیرنده های (رسپتورها) شبیه مو شبیه آنچه كه در گوش داخلی انسان وجود دارد و به طور فشرده و در یك غلاف ژله مانند كه در اطراف بدن پخش شده اند، حس می كند. بیشتر آنها در دو كانال در دو طرف طول بدن ماهی كه خط جانبی نامیده می شود متمركز شده اند كه از سر ماهی شروع شده و به طرف دم كشیده شده اند. با كوچكترین تغییرات فشار این موهای باریك خم شده و ماهی حركات اجسام اطراف را احساس كرده و سریع پاسخ می دهد. همیشه یك آشوب پایدار در گله ماهی وجود دارد و این هم به دلیل رقابت ماهیان جهت قرار گرفتن در مركز گله است زیرا مركز گروه امن ترین مكان برای ماهی می باشد.البته این تلاش و رقابت بعنوان یك مشكل در طبیعت مطرح نمی باشد زیرا آرایش ماهیان به طور طبیعی ماهی منفرد را در یك محیط امن قرار می دهد.گله بندی بیشتر با هدف ماندگاری و تكثیر بهتر در گروههای مناسب می باشد. گله تركیب یافته است از تعداد زیادی ماهی كه از گونه های مشابه كه كم و بیش با الگوی هرمونیك در طول اقیانوس حركت می كنند. گله بندی یك رفتار متداول در ماهی است كه حدود ۸۰ درصد در بین بیش از ۰۰۰/۲۰ گونه شناخته شده است و در طول یك دروه از زندگی ماهیان دیده می شود. بسیاری از صنایع ماهی گیری روی این الگوی رفتاری ماهی جهت افزایش صید در سایز مناسب صید مخصوصا از گونه های مثل تون، كاد cod، ماكرل و منهادن استفاده می كنند. حدود ۲۴۰۰ سال پیش، دانشمندی بنام Aristotle این رفتار را در ماهی مشاهده كرده شاید او بانی و باعث ایجاد علاقه بشر به این خصیصه مجذوب كننده ماهیان شده. چرا گله ای؟ در وهله اول این حركت گله ای سودمندی اكولوژیكی دارد. بعضی از گونه های ماهیان یك ماده لزجی ترشح می كنند كه باعث كم شدن مالش بدن ماهی نسبت به آب پیرامون آن می شود. هر چند ماهی با الگوی متناوب خیلی لطیف و منظم در یك گله شنا می كند حركت نوسانی و رو به جلو و عقب دم موجهای كوچكی به نام rotices(حركت چرخشی شبیه به یك گرداب كوچك) تولید می كند. هر ماهی منفرد در تئوری می تواند از این گرداب های كوتاه ایجاد شده از ماهی بقلی جهت كاهش مالش آب به بدن خود كمك گیرد.فایده دیگر زندگی به صورت گله ای ایمن بودن در مقابل شكارچیان می باشد. قدرت شكارچیان جهت شكار این ماهیان توسط ماهیانی كه خیلی نزدیك و با فاصله كم حركت می كنند، كاهش پیدا می كند. زیرا ماهیان شكارچی دچارسردرگمی می شوند. این است معنی زندگی در گروه. تعداد بی شمار گله به ماهیان این اجازه را می دهد كه در پشت سر هم قایم شوند.سردر گم كردن ماهی شكارچی توسط تعویض رنگ و شكل هم صورت می گیرد. ماهیان موجود در گله نسبت به تغییر جهت و سرعت ماهیان بغلی پاسخ می دهند. ماهیان می توانند از یك موقعیت دیگر حركت كنند و سپس دوباره به عنوان یك واحد گرد هم درآیند. زمانیكه ماهیان جوان هستند بسیاری از ماهیان الگوی حركت گله ای رانشان نمی دهند. زمانیكه آنها بالغ می شوند شروع به شنا به صورت جفت، سپس در دستجات بزرگتر و بزرگتر تا زمانیكه آنها به یك الگوی شنای مشابه و كلاسیك دست یابند. بنابراین می توان گفت حركت گله ای یك الگوی رفتاری است كه از عناصر ژنتیكی تبعیت می كند. تحقیقات نشان داده است اندامهای حسی در ماهیان جوان، رفتار گله ای را در آنها تقویت می كند. اولین حس، حس بینایی است كه فورا بعد از تولدجهت یافتن غذا عمل می كند. چشمان ماهیان به طور مستقیم به جلو نمی توانند تمركز داشته باشند. زیرا آنان در طرفین سر قرار گرفته اند. این قرار گرفتن به چشمان یك حساسیت خاص نسبت به حركت جانبی می دهد كه به خاصیت گله ای بسیار مفید است كه ماهی می تواند حركات، اعضای گروه را كه با هم در ارتباط هستند دیده و بر طبق آن پاسخ می دهد خط جانبی –شنوائی سیستم خط جانبی موجود در پهلوی ماهیان هم مورد مطالعه قرار گرفته است . این یك خطی از سلولهای اندام حسی پوستی مخصوص كه از دو پهلوی بدن ماهی نشئت می گیرد نام علمی این خطوط طرز عمل آن را نشان می دهد.نام علمی آن شنوائی ‍" acoustico " كه معنی صدا می دهد و این امواج صدا تولید فشار می كند. این دو خط پهلوئی بسیار به حركات و جا به جائی آب حساس بوده كه باعث شنای نزدیك ماهیان با ماهی جانبی می شود، این ها به الگوی حركت منظم ماهی كمك می كنند.تشكیل گله با استفاده یا بر اساس غلامت بصری صورت میگیرد. این ماهی در میان جمع گله این علامت را از ماهی بغلی جهت حفظ موقعیت خود در گروه دریافت می كند. این نظریه به این دلیل ثابت می شود كه بعضی از گله ماهیان در شب پراكنده می شوند. ازطرفی دیگر بسیاری از ماهیان كور از جمله charagn غاری توانایی تشكیل گله را دارند. خط جانبی علائم شیمیایی در این وضعیت را با تماس با فرد دیگر گله بدست می آورد كه به حفظ وضعیت گله كمك می كند.بعضی ماهیان دارای خط جانبی و سلول های حساس نیستند و بنابر این فقط متكی به چشم هایشان می باشند. تحقیقات نشان داده اند كه اگر ماهی را كور كنند و خط جانبی آنها را قطع كنند گله بندی صورت نخواهد گرفت. اما اگر خطوط جانبی در جای خود قرار گیرند ماهی ها دوباره داری قدرت گله بندی خواهند بود. خطوط جانبی همچنین جهت زندگی ماهی در آبهای تاریك و در محیط های خلیج مهم هستند. جائیكه چشم ها مورد استفاده نیستند silver strip در آتلانتیك (Menidia Menidia) silver sides، مثال خوبی ازخطوط جانبی در گونه های شاخص است.اگر بخواهیم یك تعریف مشخص از رفتار گله بندی ارائه بدهیم باید گفت دسته بندی ماهی بر اساس جذب دو طرفه و نمایش ارتباط اكولوژیكی است كه اصطلاحا mutualattraction، جذب دو طرفه ماهیان گونه های مختلف كه تقریبا هرگز به هم نمی آمیزند. ماهی با همنوع خود دروضعیت گله قرار میگیرد. در گله بندی خیلی از ماهیان با اعضایی از گونه خد یا گونه های نزدیك به هم جمع شده و تشكیل یك گله را می دهند. و این برای صنعت صید از لحاظ تجاری اهمیت زیادی دارد. حداقل ۲۵ درصد از كل ماهیان در دوره ای از سیكل زندگی شان در گروهی یا گله های متراكم زندگی می كنند. زمانی كه ماهیان مورد حمله قرار می گیرند ماهیان گله به صورت نزدیك به هم می شوند. زندگی گله ای امكان شكار شدن ماهیان از طرف شكارچیان را كم می كند. زمانیكه شكارچیان به طور انفرادی یا در گروههای كوچك حركت می كنند، گله های ماهی توسط شكارچیان تشخیص داده نمی شوند. علاوه بر این، زمانی كه گله توسط شكارچی دیده شد شكارچیان فقط قسمت كوچكی از گله را مصرف می كنند . به این طریق جلو مرگ و میر زیاد گله گرفته می شود.
گردآوری و ترجمه:صفیه دریانورد – كارشناس اداره كل تكثیر و بازسازی ذخائر - دانشجوی كارشناسی ارشد بیولوژی دریا
منابع:
http://freshaquarium.about.com/cs/beginnerinfo/a/schooling.htm
http://www.earthsky.com/shows/shows.phpzt=۲۰۰۳.۶۰۸
http://petplace.netscape.com/articles/artshow.aspzarttId=۱۱۷
http://seaqrant/gso.uri.edu/factsheets/schooling.html

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران