عزادار حقیقی

موضوع زیارت قبور مطهر و مقدّس ائمه معصوم(ع) و اولیای دین و نیز توسل به آنان و سوگواری در ایام شهادت و بزرگداشت ایام میلادشان و یا ایّامی که به نحوی به آن انوار طیبه مربوط است، به خصوص در مورد وجود مقدّس سیدالشهدا (ع)، از مهم‌ترین موضوعاتی است که در فرهنگ اسلامی، جایگاه بسیار رفیعی دارد. هرچند دیگرفرهنگ‌ها نیز از آن بی‌بهره نیستند.
بررسی آیات و روایات این حقیقت را نشان می‌دهد که هیچ خلقی نزد خداوند تبارک و تعالی محبوب‌تر از محمد و آل محمد (ص) وجود نداشته و ندارد.
همه آنها نور واحد هستند و یک حقیقت بیشتر نیستند.
با این وجود، حضرت سیدالشهدا (ع) به دلیل شرایط زمانی و مکانی‌اش و به دلیل مأموریت ویژه‌ای که از سوی خداوند تبارک و تعالی به عهده داشته است، دارای درخشش و تجلی خاصی است و همین تجلی و درخشش خاص برای او موقعیتی ویژه و جایگاه خاصی در قلوب همه انسان‌ها و به خصوص مؤمنان ایجاد کرده است.
به دلیل جایگاه خاص و نقشی که امام حسین (ع) و عزاداری ایشان در هدایت انسان‌ها به راه مستقیم الهی دارد، خداوند تبارک و تعالی اراده کرده است که نام مقدس و حماسه‌اش در طول تاریخ مطرح باشد (۱) و نیز در همه اقوام و ملل و نقاط مختلف جهان عزاداری او برپا باشد.
این حقیقت که سیدالشهدا (ع) محبوب‌ترین شخصیت انسانی در بین همه اقوام جهان، با همه تنوع و تعدد مذاهبشان است، نیاز چندانی به اثبات ندارد. برای درک بهتر این حقیقت کافی است در ایام محرم و صفر به گستردگی مجالس عزای حسینی در داخل و خارج کشورمان نظری بیندازیم تا ببینیم در همه جای جهان و نزد پیروان همه مذاهب مختلف، سوگواری برای سالار شهیدان برپاست. هرگز بشریت شخصیتی مانند امام حسین (ع) ندیده است که پیروان همه مذاهب اینگونه از او یاد و برای او عزاداری کنند.
این که از ناحیه ذات اقدس الهی در احادیث قدسی و نیز از سوی چهارده معصوم (ع) سفارش زیادی به عزاداری سیدالشهدا (ع) شده است، حاکی از نقش عظیم این کار در احیای دین و زنده نگه داشتن آن است.
هیچ عملی به اندازه برپایی عزاداری برای امام حسین (ع) در حفظ دین از انحراف و از هجوم بی‌امان دشمنان اسلام برای نابودی دین و همچنین توسعه فرهنگ دینی مؤثر نبوده و نیست. به عبارت دیگر می‌توان چنین مجالسی را مهم‌ترین «وسیله» برای صیانت از کیان دین و جامعه اسلامی و نیز گسترش روح دین و دینداری دانست. چه زیبا فرمود رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی (ره): «امام حسین (ع) نجات داد اسلام را، ما برای یک آدمی که نجات داده اسلام را و رفته و کشته شده، هر روز باید گریه کنیم، ما هر روز باید منبر برویم برای حفظ این مکتب. محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است. فداکاری سیدالشهدا (ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است». (۲)
هر ساله ده‌ها میلیون نفر از مردم ایران و نیز دهها میلیون نفر از دیگر کشورهای جهان ـ حتی در بین ملل غیر مسلمان ـ میلیاردها تومان و میلیاردها ساعت وقت خود را به این امر مقدّس اختصاص می‌دهند.
متأسفانه عزادری‌ها با همه اهمیت و جایگاه مهمی که در فرهنگ اسلامی دارند، در طول زمان دچار آفات، خطرات و انحرافاتی شده است که نقش این «وسیله» مهم را تا حدودی کمرنگ کرده است.
این آفات موجب شده تا عزاداری‌ها و به طور کلی بزرگداشت‌ها نتواند همه کارکردها و توانایی‌های خود را بروز و ظهور دهد. به عبارت دیگر برگزار کنندگان این مجالس نتوانسته‌اند از همه آثار مقدّس و مهمی که مورد توجه و مقصود خداوند و اولیای دین در سفارش حکیمانه و اکیدشان به برپایی چنین مجالسی بوده است، بهره‌برداری لازم و کافی را ببرند.
قدرت سازندگی و آثار یک عزاداری صحیح و منطبق با هدف اصلی قیام سیدالشهدا (ع) به قدری زیاد است که اگر عزاداران حسینی از این «وسیله» بسیار قدرتمند استفاده لازم و صحیح را می‌بردند و مانع نفوذ این همه آفات در آن می‌شدند، جامعه اسلامی و جهان اسلام وضعیتی کاملاً متفاوت با آنچه امروز دچار آن است، داشت.
اگر شیعیان به پیام های عاشورا توجه جدّی داشتند و از آن به خوبی الگو می‌گرفتند، امروز به پیشرفته‌ترین جامعه از لحاظ مادی و معنوی تبدیل شده بودند و این همه مشکلات و معضلات گوناگون، جامعه اسلامی را رنج نمی‌داد.
اگر پیام عاشورا جدّی گرفته می‌شد و مسیر عزاداری‌ها و سوگواری‌ها به سمتی که معصومین (ع) خواسته بودند، هدایت می‌شد، پس از گذشته بیست و پنج سال از انقلاب با شکوه اسلامی، شاهد این همه مظاهر زشت و تأسف‌برانگیز فساد، فقر، تبعیض و عقب‌ماندگی نبودیم.
اگر در سوگواری‌ها به درس‌های کربلا توجه می‌شد، این همه بودجه و امکانات مملکت ما، صرف مبارزه با ناهنجاری‌های گوناگون و آثار طولانی مدت آنها نمی‌شد و دشمنان اسلام در شبیخون فرهنگی خود، این همه پیروزی‌های چشمگیر به دست نمی‌آوردند.
هیچ دینی و هیچ ملتی در جهان، چنین «وسیله» قدرتمندی را برای پیشرفت و سعادت در دست ندارد. افسوس که جامعه اسلامی به خوبی و به درستی از این قدرتمند‌ترین «وسیله» استفاده نکرد.
افسوس که تنها بهره کمی از این سرمایه‌گذاری عظیم نصیب اسلام و مسلمین و نیز هدف اصلی قیام امام حسین (ع) می‌شود.
به عبارت دیگر تنها بخش کوچکی از این میلیاردها ساعت وقت و میلیاردها تومان بودجه با هدف اصلی عزاداری و مقاصد مهمی که اهل بیت (ع) از ترغیب و تأکیدشان به اقامه عزا و برپایی مجالس بزرگداشت آنها داشتند، منطبق است. جامعه اسلامی در هیچ زمانی مانند زمان کنونی نیازمند استفاده از قدرت عظیم و بی‌مانند مجالس عزا و بزرگداشت معصومین (ع) و استفاده دقیق و درست از درس‌ها و پیام‌های عاشورا نیست.
● مراتب عزاداری و عزاداران
عزاداران، همانند مؤمنان دارای درجات و مراتب مختلفی هستند که هر مرتبه، درجه و جایگاهِ عزادار را در نظام انسانیت و در نزد خداوند و نیز میزان قرب او را به سیدالشهدا (ع) نشان می‌دهد.
البته تمامی درجات عزاداری دارای اجر و ثواب الهی است و هر مرتبه خیر و ثوابی را نصیب عزادار می‌کند.
به طور کلی عزاداران حسینی را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد که این پنج دسته را در این نوشتار معرفی و بررسی می‌کنیم؛
▪ مرتبه اول عزاداری
در این مرتبه عزادار در قلب خود از مصیبت وارد به سیدالشهدا (ع)، غمگین و ناراضی است؛ بدون این که غم و نارضایتی خود را معمولاً بروز دهد. این مرتبه کم‌ترین درجه عزاداری است؛ و پایین‌تر از آن، مرتبه دشمنان حضرت است یعنی مرتبه‌ای که شخص به مصائب حسینی آگاه شود و ناراحت نگردد و به آن راضی باشد. درباره این گروه در زیارت وارث چنین می‌خوانیم: «لَعَنَ الله اُمةٌ قتلتکَ و لعن الله امةً سَمِعَت، بِذلکَ فرضیتْ بِهِ. (۲) خداوند لعنت کند امتی را که تو را کشتند و به تو ظلم کردند؛ و خدا لعنت کند امتی را که خبر چنین جنایتی را شنیدند و به آن راضی شدند».
کسانی که در مرتبه اول عزاداری هستند، از هر دین و آیینی که باشند، به خاطر اندوه قبلی‌شان برای مصیبت امام حسین (ع) در نزد خداوند از ثواب و پاداشی به تناسب عقیده‌شان برخوردار هستند. (۳)
عظمت مقام اهل بیت (ع) به قدری است که کوچک‌ترین کاری که برای آنها صورت گیرد، با پاداش‌های بزرگی از ناحیه آنها جبران خواهد شد. حال اگر یک کافر هم خدمتی به آنها کند یا ادبی را نسبت به آنها رعایت نماید، چون شخص کافر در آخرت اهل نجات نیست، پاداش او را در دنیا به او می‌دهند و اگر شخص کوچک‌ترین سنخیت و آمادگی را داشته باشد، چه بسا پاداش اهل بیت (ع) موجب هدایت او نیز شود. هرچند بعضی از کارهای خیر و یا خدماتی که از سوی کفار نسبت به دین و اهل بیت (ع) صورت می‌گیرد، در صورتی که لیاقت هدایت را نداشته باشند، به صورت کاهش عذاب آخرتی نیز جبران می‌شود.
▪ مرتبه دوم
در این مرتبه عزادار غم و نارضایتی خود را به شکل‌های گوناگون از قبیل گرفتگی چهره، گرفتن حالت بغض و گریه (تباکی)، گریه کردن، پوشیدن لباس عزا، به سینه و سر زدن بروز می‌دهد و در این کار تنها و گاهی به همراه دیگران عزاداری می‌کند.
در این مرتبه عزادار در درون خود با حس غریبی روبروست که بین او و امام حسین (ع) پیوند و رابطه ویژه‌ای برقرار می‌کند. عزادار در این مرتبه نوعی انس و الفت و نیز نوعی کشش و نیاز به آن حضرت پیدا می‌کند و همین یافت درونی و نیز نسبت و انس غریب، او را وادار می‌کند که برای حضرت گریه کند و نیز در عزاداری ایشان شرکت کند.
گرایش عزاداران کلیمی، مسیحی و پیروان سایر مذاهب ـ که برای امام حسین (ع) گریه می‌کنند ـ و نیز احساسی که به آن حضرت دارند، نشان دهنده این حقیقت است که حضرت برای آنها یک «غریب آشنا» است.
حقیقت این است که همه معصومان (ع) به خصوص وجود مقدس سیدالشهدا (ع) در وجود همه انسان‌ها حضور و پرتویی دارند که در مرتبه چهارم عزاداری در این‌باره توضیح کافی خواهد آمد.
معمولاً نفوذد این «غریب آشنا» به درون قلب عزادار و ایجاد محبت و شدت گرفتن آن، رفته رفته او را به سوی مرتبه سوم عزاداری می‌کشاند.
▪ مرتبه سوم عزاداری
در این مرتبه که شیعیان حضرت بیش‌ترین اعضای آن را تشکیل می‌دهند، عزادار تنفّر و اعتراض خود را نسبت به عاملان مصیبت و جنایت‌کاران در حق سیدالشهدا (ع) و یارانش و به طور کلی همه اهل بیت (ع) اظهار می‌کند و بر آنها لعن و نفرین نثار می‌کند؛ آنچه موجب شده که عزادار از مرتبه دوم به مرتبه سوم ترقی کند، شناخت و معرفتی است که عزادار به وجود مقدس سیدالشهدا (ع) پیدا کرده و اعتقاد بالاتری است که نسبت به آن حضرت و آیینش یافته است.
شناخت بیش‌تر سیدالشهدا (ع) و اعتقاد بالاتر و بیش‌تر به مقام آن حضرت و فهم محدود و نسبی درباره قیام ایشان در برابر یزید و یزیدیان، موجب گشته که عزادار از مرتبه دوم به مرتبه سوم ترقی پیدا کند. همچنین علاوه بر عوامل ذکر شده، شدت یافتن انس و محبت به آن حضرت، عواطف و احساسات عزادار را رقیق‌تر و بیش‌تر نموده است و تا جایی که عزادار در درون خود از یک سو به عنایت حضرت و از سوی دیگر به گریه، آه و سوز برای ایشان و نیز اعلان برائت و بیزاری از قاتلان او احساس نیاز بیش‌تری می‌کند. در این مرتبه عزاداری به نیّت کسب ثواب، برآورده شدن حاجت‌ها و عرض ادب صورت می‌گیرد.
از بررسی این سه مرتبه به خوبی فهمیده می‌شود که عنصر اصلی در این سه مرتبه، عنصر عواطف و احساسات است. بررسی دقیق آثار هنری، نوحه‌ها و اشعار عاشورایی به خوبی نشان می‌دهد که عزاداری در این سه مرحله غالباً در سطح عواطف و احساسات است و عزادار به مراحل و مراتب بالاتر راه پیدا نکرده است.
● عزاداری و آفت‌های آن
در اینجا باید اعتراف کنیم که حذف شدن عنصر معرفت از عزاداری‌ها و محوریت مسایل عاطفی، تکیه بر ظواهر و رها کردن فلسفه و حکمت عزاداری‌ها و بزرگداشت‌ها و نیز تبدیل شدن گریه و سوگواری از یک «وسیله خوب و کارآمد» به یک «هدف اصلی» موجب شده که این‌گونه مجالس خاصیت و کارکرد اصلی خود را از دست بدهد و به یک سنت تکراری و یک عادت مذهبی تبدیل شود. یک عمل خوب و سازنده مذهبی از قبیل عزاداری، نماز، روزه، قرائت قرآن، حج و اعمال دیگر وقتی به صورت عادت در بیاید و از کارکرد اصلی آن غفلت شود در این حالت برای فرد و اجتماع خطرناک است.
شکی نیست که هر دستوری که خداوند و معصومان (ع) به ما داده‌اند به خاطر خود ما بوده است و به این علت بوده که رعایت آن دستور و انجام آن وظیفه، نوعی سازندگی و رشد برای ما ایجاد می‌کند. اما نباید غفلت کرد که هر چیز سازنده و خوبی دارای آفت یا آفاتی است که اگر وسیله بودنش را از دست بدهد، نه تنها سازندگی خود را از دست خواهد داد، بلکه به چیزی مخرب و زیانبار تبدیل خواهد شد.
امیرمؤمنان(ع) این هشدار مهم و سازنده را به همه داده‌اند که «لکل شیءٍ آفةً (۴) برای هر چیزی آفتی است».
در اینکه ما باید طالب خوبی‌ها و امور مثبت باشیم، شکی نیست. ولی این هشدار مهم نباید فراموش شود، اگر به هر چیز خوب، سازنده و ارزشمندی دست یافتیم، باید مواظب آفت یا آفت‌های آن نیز باشیم وگرنه برای پیروزی و رشد، از هدف خود باز خواهیم ماند و نتیجه عکس و منفی خواهیم گرفت.
● شرایط یک عمل خوب و سازنده از نظر اسلام
۱) هر عمل باید با لوازم و شرایط خاص خودش انجام شود. بدیهی است تنها خداوند ـ به عنوان سازنده و خالق ـ و معصومان (ع) ـ به عنوان متخصص و نماینده حقیقی خداوند ـ می‌توانند به طور کامل شرایط خاص یک عمل سازنده و خوب را بیان کنند.
لوازم و شرایط خاص یعنی مجموعه مقررات و آدابی که سازندگی و تأثیرگذاری آن عمل را تضمین می‌کند.
۲) لوازم و شرایط باید به گونه‌ای باشد که امکان نفوذ آفت را قبل و حین عمل از بین ببرد. از نظر اسلام تنها انجام خوب یک عمل کافی نیست. چه بسا یک عمل خوب و سازنده با همه لوازم و شرایطش انجام گیرد و اثر خوب و سازنده‌ای را هم ایجاد کند، آنچه که مهم است این است که این اثر خوب و سازنده پایدار و ثابت باشد. ممکن است ما یک اثر خوب و سازنده را از یک عمل به دست بیاوریم، ولی آفت یا آفت‌هایی پس از مدتی، آن اثر خوب و سازنده را از بین ببرد و آن را به یک ضد ارزش و یک چیز مخرب تبدیل کنند. پس صرف داشتن یا تحصیل یک کمال، انجام یک عمل خوب، داشتن یک نعمت یا قدرت روحی کافی نیست. مهم این است که بتوانیم آنها را نگه داریم و نگذاریم در اثر آفت‌زدگی به ضد خودشان تبدیل شوند.
از آنچه که گفته شد نتیجه می‌گیریم که هر چیز سازنده دارای سه نوع آفت است:
▪ آفت قبل
▪ آفت همراه
▪ آفت بعد از آن.
بحث آفت‌شناسی، بحث مستقل و پردامنه‌ای است که این نوشته مختصر گنجایش آن را ندارد. اما آنچه که ضروری است این است که بدانیم عزاداری هم مانند سایر واجبات و مستحبات دارای آفت‌هایی است که اگر در آن نفوذ کند، نه تنها به آثار مثبت و سازنده آن نمی‌رسیم، بلکه به نتایجی خلاف آنچه که در عزاداری دنبال می‌کردیم، دست خواهیم یافت، دچار آثار مخرّب و خطرناک خواهیم شد و یا حداقل به همه آنچه که معصومان (ع) در امر به عزاداری برای فرد و جامعه در نظر داشتند، نخواهیم رسید و عزاداری ما از کیفیت و سازندگی لازم برخوردار نخواهد شد.
▪ مادر همه آفات
شرط اصلی برای سازندگی یک عمل آن است که مقررات و آداب ویژه آن عمل که تضمین کننده سازندگی و تأثیرگذاری مثبت آن است، کاملاً رعایت شود. بنابراین بزرگ ترین اشتباه و اصلی‌ترین آفت که مادرِ همه آفات است، این است که ما بدون شناخت کامل و دقیق از آن مقررات و آداب، شروع به انجام عمل و ادامه آن برای مدّت طولانی کنیم. باید توجه داشته باشیم که عزاداری و دیگر واجبات و مستحبات، هیچ‌کدام هدف نیستند، بلکه همه آنها وسیله‌ای برای رشد و ترقی انسان هستند. بدیهی است هر وسیله‌ای تنها با شرایط و لوازم خاصی می‌تواند ما را به مقصد برساند و دارای آثار مثبت و سازنده باشد.
این‌طور نیست که هر عمل نیک و پسندیده‌ای اعم از واجب و مستحب در هر شرایطی موجب رشد ما شود. شرع مقدس و هیچ عقل سلیمی چنین حکمی نمی‌کند و چنین ادعایی را نمی‌پذیرد.
برای روشن شدن بیشتر مطلب و اینکه هیچ عملی بدون شناخت نسبت به فلسفه و شرایط و لوازم آن، نمی‌تواند مفید باشد، به این روایت توجه فرمایید.
امام صادق (ع) فرمودند: «لایقبل الله عملاً الا بمعرفةٍ (۵) خداوند هیچ عملی را جز با شناخت نپذیرد».
همان‌طور که گفتیم عدم شناخت نسبت به کارکرد اصلی و یا فلسفه یک عمل و نیز نشناختن شیوه و مقررات صحیح انجام آن عمل، موجب پدید آمدن آفت‌های گوناگونی خواهد شد.
● ضعف عوامل اجرایی
عزاداری به عنوان یکی از قوی‌ترین و بهترین عوامل حیات دین و مکتب اهل بیت (ع)، کاری دقیق، ظریف و تخصصی است و فقط زمانی آثار مورد انتظار اهل بیت (ع) را بروز خواهد داد که با آگاهی همه‌جانبه به ابعاد گوناگون آن و مقررات و شرایط خاص خودش انجام گیرد. اگر گردانندگان و عوامل اجرایی عزاداری جاهل به این ابعاد و شرایط خاص باشند، نمی‌توانند آن نتیجه مطلوب را از عزاداری بگیرند و اگر نتیجه نامطلوب و خطرناکی هم نگیرند، حداقل عزاداری را به یک امر ضعیف و کم اثر تبدیل می‌کنند. امام علی (ع) ناتوانی مجریان و عوامل اجرایی یک کار را آفت آن کار می‌داند و چنین می‌فرمایند: «آفةُ الاعمال عجزُ العُمّالِ (۱) آفت کارها، ناتوانی مجریان است».
● تبدیل شدن عمل به عادت
آفت مهم دیگری که افزون بر ناتوانی مجریان در اثر جهل و نادانی به وجود می‌آید و آثار مهم و سازنده یک عمل خوب را از بین می‌برد، تبدیل شدن آن عمل به یک عادت است. وقتی مجریان با شرایط خاص یک عمل و فلسفه آن آشنا نباشند، ناتوان و عاجز خواهند بود و این ناتوانی و عجز موجب می‌شود که آن عمل بدون توجه به بایدها و نبایدهای ویژه خود انجام گیرد و تنها به یک رسم، عادت و سنت کم‌محتوا یا بی‌محتوا و یا خدای ناکرده یک عادت خطرناک و مضرّ تبدیل شود. امیرمؤمنان (ع) یکی از مهم‌ترین آفت‌های یک کار را که در اثر جهالت انجام می‌شود، غلبه عادت در انجام کار می‌دانند. (۲)
عزاداری وقتی که برای مجریان و شرکت‌کنندگان تبدیل به یک عادت شود دیگر هیچ‌کس کاری ندارد که کیفیت و هدف عزاداری چگونه باید باشد و چرا اهل بیت (ع) امر به برپایی عزاداری کرده‌اند و عزاداری چه خواص و آثاری باید ایجاد کند.
این حالت موجب می‌شود تا عزاداری به جای این که حرکت‌آفرین و رشددهنده باشد، غفلت‌زا و کندکننده حرکت شود. به جای اینکه وسیله باشد، به هدف تبدیل شود. وقتی که عزاداری به هدف تبدیل شود، از آثار مورد انتظار معصومان(ع) دور می‌شود و خود به یک ارزش مستقل بدون آن خواص و آثار تبدیل خواهد شد. در چنین حالتی مجریان و شرکت‌کنندگان خیال می‌کنند عزاداری به تنهایی در برابر دیگر اعمال، مثل نماز، یک عمل مستقل است و اگر به نماز یا دیگر واجبات لطمه وارد سازد، هیچ اشکالی ندارد. اگر دچار انواع آفت‌ها شد، همین که صورت عزاداری برقرار باشد، کافی است. عزاداری در این صورت یک ثواب، عبادت و یک هدف مهم تلقی می‌شود، هرچند توأم با انواع دروغ‌ها، تحریف‌ها، گناهان و اختلافات باشد.
این نوع عزاداری، مجریان و شرکت‌کنندگان را به شدت پرتوقع و طلب‌کار از خدا و اهل بیت (ع) بار می‌آورد. یعنی به جای این که از خدا و اهل بیت (ع) سپاسگزار باشند که به آنها توفیق برپایی چنین مجالس و شرکت در این مجالس را داده‌اند، آنها را منّت‌گذار و طلب‌کار از خدا و اهل بیت (ع) می‌کند. چنین کسانی خیال می‌کنند اگر در وظایف واجب، اعم از حق الله و حق‌الناس کوتاهی کنند، کافی است و کار در دستگاه اهل بیت (ع) هرچند با اهداف آنها سازگار نباشد، مجوّز هر نوع کم‌کاری در دیگر وظایف را به انسان می‌دهد و انسان را از ملامت و توبیخ به خاطر تقصیر در سایر واجبات معاف می‌کند.
البته خطر تبدیل شدن به یک عادت و خالی شدن از محتوا فقط به عزاداری‌ها اختصاص ندارد؛ بلکه هر عمل واجب و مستحب که بدون توجه به کارکرد اصلی آن و بدون توجه به شرایط و مقررات ویژه‌اش انجام شود، نه تنها فلسفه وجودیش را از دست خواهد داد و دیگر سازندگی نخواهد داشت، بلکه آثار مخرّب و مضرّ گوناگونی را ایجاد خواهد کرد. چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: «هرکس که نمازش او را از کار زشت و ناپسند باز ندارد، جز بر دوری او از خدا افزوده نشود». (۳)
▪ وجود آفت موجب ترک عمل نمی‌شود
نباید چنین تصور شود که چون عزاداری و هر عمل دیگری ممکن است دچار آفت شود یا ما آفات آن را نمی‌دانیم، پس باید تعطیل و یا ترک شود. این نتیجه یک وسوسه شیطانی و یک خطر غیرقابل جبران است. ممکن است شیطان و یا افرادی که با عزاداری و یا عبادت‌های دیگر مخالف هستند این حرف‌ها را بهانه‌ای قرار دهند و بگویند پس عزاداری‌ها بیهوده هستند.
اساساً شناخت آفات و موانع و برطرف کردن آنها در حین عمل و به مرور زمان صورت می‌گیرد و همان‌طور که خواهیم گفت سیر رشد و ترقی عزادار و مجلس عزاداری سیری چند مرحله‌ای و تدریجی است. تا یک عمل شروع نشود، آفات آن شناخته و برطرف نخواهد شد. جامعه اسلامی، به همه مراتب عزاداری، از عزاداری کودکان و خردسالان در کوچه‌ها و عزاداری اقلیت‌های مذهبی گرفته تا عالی‌ترین مرتبه عزاداری نیاز دارد. معمولاً مراتب عالی عزاداری مثل مراتب عالی هر عمل سازنده و هر عبادت دیگری از دل مراتب پایین آن به وجود می‌آید. به عبارت دیگر معمولاً بدون درک و عبور از مراتب پایین، مراتب بالاتر و عالی‌تر حاصل نمی‌شود.
▪ آفات عزاداری در مرتبه سوم
متأسفانه در مرتبه سوم، تحریف‌ها، روش‌های ناپسند و بدعت‌های خطرناکی که با فلسفه عزاداری و روح حماسه حسینی در تضاد هستند، به وجود آمده است. بیان ماجراهای جعلی و یا تحریف شده، خواندن نوحه‌ها و اشعار کفر آمیز که از سوی مراجع تقلید تحریم شده‌ است؛ نوحه‌ها و اشعار ضعیف، موهن و منافی با شخصیت امام حسین (ع) و حماسه آن حضرت؛ انجام حرکات سبک و انجام اعمال ضد تبلیغ که موجب سوء استفاده دشمنان قسم خورده اسلام و تشیع و نیز تبلیغ علیه شیعیان و نظام اسلامی می‌شود، از این قبیل تحریف‌ها و روش‌های خطرناک هستند.
آنچه بیشتر مایه تأسف و تأثر است، این است که سنت‌سازی‌های غلط و مخالف با روح دین، به اسم امام حسین (ع) انجام می‌شود، آن هم با این توجیه که چون در راه امام حسین (ع) و به خاطر اوست، دارای اجر و ثواب و موجب خشنودی آن حضرت است.
از این‌گونه اعمال زشت می‌توان حمل علامت‌ها و صلیب‌های آهنی سنگین، فخرفروشی در میزان بلند کردن و چرخاندن آنها، حتی فخر فروشی به تعداد تیغه‌های این علامت‌ها در هیأت‌های گوناگون و همچنین قمه‌زنی با شکل‌های موهن نام برد. مسأله مهم این است که عامل اصلی حضور این همه باطل در مراسم بزرگداشت شهید راه حق چیست و کیست؟
یکی از دلایل عمده و اصلی این‌گونه روش‌ها، بدعت‌ها و تحریف‌ها، همان متوقف ماندن این مرتبه از عزاداری در سطح احساسات و اتکای محض به گریه و عواطف است.
در این مرتبه گریه کردن و گریاندن ـ و نه چیز دیگر ـ نقش اصلی دارد و انگیزه اصلی عزاداری است و جنبه‌های حماسی و معرفتی یا اصلاً سهمی ندارند و یا سهمی بسیار ناچیز دارند. زیرا در این مرتبه بیشتر تشریح چگونگی حادثه عاشورا اهمیت دارد، نه درس‌ها و پیام‌های آن. بدیهی است که وقتی گریه کردن و گریاندن علت و هدف اصلی عزاداری شد، شیطان و نفس وسوسه‌گر، در دروغ‌پردازی و تحریف و نیز اختراع حرکت‌ها، روش‌ها و اشعار ناپسند و غیر منطبق با حقیقت دین و قیام امام حسین (ع) تأثیرگذار هستند.
وقتی گریه به عنوان یک «وسیله» خوب و کارآمد، به «هدف» تبدیل شد، زمینه انحراف و دور شدن از هدف اصلی عزاداری (۴) فراهم می‌شود.
در این مرتبه برای عزاداران و دست‌اندرکاران مجالس سوگواری، اصلاً اهمیت ندارد که چرا معصومان (ع) به عزاداری و بزرگداشت خودشان و نیز دیگر مناسبت‌های مقدس توصیه کرده‌اند. به عبارت دیگر در این‌گونه مجالس، هم هدف قیام امام حسین (ع) و هم فلسفه عزاداری برای ایشان و اهل بیت (ع) مورد غفلت قرار می‌گیرد.
عزاداران در این مرتبه، با تکیه بر احادیث فراوانی که درباره اهمیت و ارزش عزاداری و گریه بر امام حسین (ع) وارد شده است، سوگواری و گریه را عمل مستقلی می‌دانند که به تنهایی و بدون توجه به هدف عزاداری و نیز بدون توجه به ضرورت پرهیز از محرمات و انجام واجبات، نجات‌بخش انسان است.
چه بسا برای برگزاری چنین مجالسی، از هر وسیله‌ای هر چند حرام، استفاده می‌کنند و اگر لازم باشد، واجبی را ترک می‌کنند.
متفکر شیعه آیت‌الله مطهری (ره) در این‌باره چنین می‌گوید: «گریستن بر امام حسین (ع) کار خوبی است و باید گریست. به چه وسیله بگریانیم؛ به هر وسیله که شد؟ هدف که مقدس است، وسیله هر چه شد، شد. اگر تعزیه در آوردیم، یک تعزیه اهانت‌آور. همین‌قدر که اشک جاری شد، اشکال ندارد! شیپور بزنیم. طبل بزنیم. معصیت‌کاری بکنیم. به بدن مرد لباس زن بپوشانیم. عروسی قاسم درست کنیم. جعل کنیم. تحریف کنیم! ... در نتیجه افرادی دست به جعل و تحریف زدند که انسان تعجب می‌کند». (۵)
در این مرتبه بُعد عاطفی، گریه و سوگواری جای حماسه، عمل و معرفت را گرفته است. لذا هیچ خطری از این مجالس، دشمنان امام حسین و امام زمان (عج) را تهدید نمی‌کند. به همین علت است که در طول تاریخ طاغوت‌ها و ستمگران نه تنها از این مجالس ترس نداشتند، بلکه خود نیز به برپایی چنین مجالسی اقدام می‌کردند تا با عوام فریبی، باطن زشت و ظلم‌های خود را در پشت صورت مقدس عزاداری برای سالار شهیدان بپوشانند. تاریخ این کشور پر است از مجالس بزرگی که با امکانات و پول‌های طاغوت‌ها و دشمنان دین و آیین امام حسین (ع) برپا شده است. در حالی که خود را شیعه و دوستدار اهل بیت (ع) معرفی می‌کردند.
به جز این دو گروه یعنی دوستان و شیعیان نادان و حاکمان ظالم و مدعی محبت اهل بیت (ع)، دسته سومی نیز از این‌گونه مجالس کم خاصیت و تحریف شده سود می‌برند، و آن گروه کفار و مستکبران هستند که افزون بر دشمنی دین حق و تشیع، دشمن این مملکت نیز هستند.
ساده‌اندیشی است که اگر گمان کنیم آنها از قدرت حقیقی مجالس عزاداری و بزرگداشت اهل بیت (ع) خبر ندارند. زیرا گاه گاهی در طول تاریخ از مجالس عزاداری حقیقی و عزاداری حقیقی ضربه‌های مهلک و کوبنده‌ای خورده‌اند. از مجالسی که برپا کنندگان آنها از فلسفه قیام سیدالشهدا (ع) و فلسفه عزاداری برای آن حضرت به خوبی آگاه بودند و مجالس خود را بر پایه شناخت عمیق و صحیحشان برپا نموده‌اند و از همه قدرت و تأثیر آن مجالس برای مبارزه با کفر، شرک و ظلم استفاده کرده‌اند.
آری؛ کفار از برپایی مجالس سوگواری حقیقی تجربه‌های بسیار تلخی دارند. نمونه بسیار شاخص و زیبای این مجالس در تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷ برگزار شد که در این دو روز میلیون‌ها عزادار با همان شیوه سنتی به خیابان‌ها ریختند و برائت و بیزاری خود را از یزیدان زمان و رژیم خون‌ریز پهلوی و حمایت خود را از نائب امام زمان(عج)، اعلام کردند. نقش این عزاداری حقیقی در سقوط طاغوت ایران و سرنگونی رژیم پهلوی بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
نمونه زیبا و کامل دیگر این مجالس، مجالس عزاداری دوران دفاع مقدس در کربلای ایران بود، که از طرفی سوز و گریه و سوگواری و از طرف دیگر حماسه و جهاد علیه دشمنان اسلام و ایران بود. به طوری که گریه‌ها، سوزها و ناله‌ها همه در جهت تقویت روح حماسه و جهاد و نیز ایجاد روح حسینی علیه یزیدیان زمان بود.
بدیهی است دشمنی که از مجالس حقیقی امام حسین (ع) این‌چنین سیلی خورده است، هرگز خاموش نمی‌نشیند و سعی در خنثی کردن آثار شگفت‌انگیز و بزرگ آن می‌کند. چنین دشمنی با توطئه و دسیسه‌های مختلف و صرف هزینه‌های هنگفت سعی در تغییر مسیر عزاداری‌ها و بزرگ کردن بعد سوگواری و عاطفی آن و از بین بردن بُعد معرفتی و حماسی آن کرده و می‌کند.

استاد محمد شجاعی
پانوشت‌ها:
۱. برای مطالعه درباره آگاهی پیامبران پیشین از ماجرای سیدالشهدا (ع) از طریق وحی الهی و گریه آنها برای حضرت، به الدّرالمنضود، ص۱۵۱ / نفس‌المهموم، ص۲۰ و محن‌الابرار، ص۴۹ و وسایل المحبین مراجعه شود.
۲. صحیفه نور، ج ۸، ص۶۹.
۱. در این تقسیم‌بندی بیش‌تر به جنبه اجتماعی و سیاسی با درون‌مایه‌های عقیدتی توجه شده است.
۲. مفاتیح الجنان.
۳. درباره کیفیت ثواب و پاداش عزادارن غیر مسلمان در بحث از چیستی عزاداری توضیح بیش‌تری خواهد آمد.
۴. غررالحکم، ج ۵، ص۱۹.
۵. اصول کافی، ج ۱، ص۴۴.
۱. غررالحکم، ص۳۴۵.
۲. همان، ج ۳، ص۱۰۴.
۳. بحارالانوار، ج ۷۹، ص۱۹۸.
۴. درباره هدف اصلی عزاداری در مرتبه چهارم و پنجم توضیح خواهیم داد.
۵. حماسه حسینی، ج ۱، ص۴۹.

منبع : خبرگزاری رسا