تغییرات اقلیمی ؛معضل امروز ، بحران فردا

دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصور در خشکی است که با وسعت سطحی بیش از ۳۷۰ میلیون متر مربع حدود ۴۴% از آب های محصور در خشکی را در بر میگیرد. باور بر این است که دریای خزر در بر دارنده ذخایر نفتی حدود ۵۰ بیلیون بشکه می باشد که وجود این ذخایر عظیم نفتی و تعدد راههای عبور بین قاره ای و نزدیکی نسبی آن با خلیج فارس بر اهمیت جغرافیای سیاسی و نقش استراتژیک آن افزوده است.
حدود ۳۰۰ گونه از جانوران آبزی در این دریا زندگی می کنند که از جمله آنها می توان شش گونه از بهترین گونه های ماهیان خاویاری که ارزش اقتصادی بالایی دارند را نام برد. تنوع زیست بوم غنی منطقه شامل تالاب ها، جنگلها، رودخانه ها، دشت های گسترده و چراگاهها، خطوط زیبای ساحلی و دهانه رودخانه ها، موقعیت های مناسبی را برای اکوتوریسم فراهم کرده است که می توانند جاذبه هایی بالقوه برای گردشگران باشند.
فعالیت های انسانی تاثیر شدیدی بر آب و هوای محلی دارند. شبکه های گسترده آبیاری و سدها سبب فرسایش خاک و کاهش منابع آبهای زیرزمینی می شوند که این مسئله هم می تواند باعث تغییر کل رژیم آبی منطقه شود و هم دمای محلی و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخیر موثر باشد. فعالیت های اکتشاف نفت و گاز در دریای خزر، نه تنها باعث آلودگی آب و هوا می شود بلکه به انتشار گازهای گلخانه ای از جمله دی اکسید کربن (CO۲) و متان (CH۴) که موثر در افزایش دمای کره زمین هستند را نیز سبب می شود. کارشناسان تخمین می زنند تولید سوخت های فسیلی در دریا و ساحل خزر سالانه معادل ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن دی اکسید کربن منتشر می کنند، به این ترتیب افزایش مورد انتظار در تولید سوخت، افزایش انتشار گازهای گلخانه ای را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناخوشایندی به همراه خواهد آورد که این تغییرات می توانند تاثیرات مخربی همچون کاهش دسترسی به آب شیرین ، کاهش حاصلخیزی زمینهای کشاورزی بر اثر طوفانهای شن و به طور کل تاثیرات منفی بسیاری بر فعالیت های اقتصادی کشورهای حاشیه دریای خزر بگذارند.
● مقدمه :
پیشرفت فن آوری و دستیابی انسان به زندگی مدرن و پیشرفته امروزی به قیمت از بین رفتن و تخریب بسیاری از منابع طبیعی و انقراض نسل تعداد زیادی از گیاهان و جانوران تمام شده است. اما علیرغم پیشرفت بسیار سریع و غیر قابل باور دانش بشری و حتی دستیابی انسان به کرات دیگر و اطلاعات حیرت آوری که از دورترین کهکشانها بدست آورده است، هنوز کره زمین، تنها سیاره قابل سکونت برای انسان و دیگر موجودات زنده به شمار می آید!
رشدسریع و بی مهار جمعیت بشر، بهره برداری بی وقفه از معادن، قطع درختان و نابودی جنگلها، کشتار بی رحمانه حیوانات، تخریب مراتع و پوشش های گیاهی طبیعی زمین و تبدیل آنها به مزارع، استفاده بی رویه از سموم کشاورزی، آلودگیهای منابع آبی و هوا ناشی از فعالیت های صنعتی و بسیاری از فعالیت های نامطلوب دیگر انسانها از سالیان گذشته تا امروز، چرخه زیستی خانه مشترک همه موجودات زنده، زمین را با خطر مواجه ساخته است. شاید انسان هیچ وقت مثل امروز به فکر جبران خساراتی که به محیط زیست و سیاره زمین وارد ساخته و همچنین حفاظت و مراقبت از منابع طبیعی و حیاتی موجود بر روی این کره خاکی نیفتاده باشد .
بد نیست بدانید که جدید ترین و شاید بحرانی ترین تهدید زیست محیطی علیه کره زمین، کاملا نامحسوس بوده و به چشم نمی آید! این تهدید ناشی از یک ماده سمی نیست! تشعشعات رادیواکتیو هم نیست! بلکه در واقع موضوع به ظاهر ساده تغییرات آب و هوایی است. خطرات ناشی از این موضوع به سختی قابل درک است و حتی ممکن است بیشتر شبیه یک شوخی به نظر برسد. اما، مسئله و نکته مهم اینجاست : در قرن آینده، سیاره زمین گرمتر خواهد شد بطوریکه احتمالا طی ۳۰ یا ۴۰ سال آینده آب و هوای زمین بطور میانگین ۵/۴ درجه سانتیگراد گرمتر از آنچه امروز است خواهد شد.
میزان تشعشعاتی که زمین از خورشید دریافت می‌دارد یا فصلهای مختلف سال ، عرض جغرافیائی و وضع هندسی مدار گردش زمین به دور خورشید در ارتباط است و هر گونه تغییری که در شدت و ضعف این تشعشعات روی دهد، به دگرگونیهایی در دما و فشار جو زمین منتهی می‌گردد و در نتیجه روی آب و هوای میهن خاکی ما اثر می‌گذارد.
باد که بر اثر اختلاف فشار تولید می‌گردد و هوای سرد و گرم و همچنین بخار آب را از جائی به جای دیگر پراکنده می‌سازد، از وضع توپوگرافی زمین به شدت متأثر است و پراکندگی قاره‌ها در شرایط اقلیمی نقش آفریننده و کوهها موجبات تکائف و باروری بخار آب را فراهم می‌سازند و اقیانوسها و دریاها، شرایط اقلیمی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند و همانند خازنی دمای سطح زمین را در خویش ذخیره می‌کنند و به آرامی آن را به هوای پیرامون خود منتقل می‌سازند.
● اقلیم استان مازندران :
▪ آب و هوای استان مازندران :
استان مازندران را بر اساس خصوصیات دما و بارش و توپوگرافی منطقه می توان به دو نوع آب و هوای معتدل خزری و آب و هوای کوهستانی تقسیم کرد . آب و هوای کوهستانی خود بر دو نوع معتدل کوهستانی و سرد کوهستانی می باشد .
۱) آب و هوای معتدل خزری :
این نوع اقلیم جلگه های غربی و مرکزی استان تا کوهپایه های شمالی البرز را شامل می شود . در این نواحی به دلیل کمی فاصله کوهستان و دریا رطوبت تجمع می یابد که بعنوان پیامد آن می توان بارش های قابل ملاحظه و دمای معتدل را ذکر کرد.
میانگین بارندگی سالیانه در نوار ساحلی استان برابر با ۹۷۷ میلیمتر است. توزیع مکانی آن از غرب به شرق با کاهش همراه است در حالیکه توزیع زمانی آن وضعیتی کمابیش منظم دارد ( حداکثر بارندگی در پائیز و حداقل آن در بهار اتفاق می افتد.)
در بررسی پارامتر درجه حرارت نیز مشاهده می شود که به دلیل رطوبت نسبی بالا و زیاد بودن تعداد روزهای پوشیده از ابر ، دمای هوا معتدل و دامنه دمایی محدود می باشد که این وضعیت منجر به تابستانهای گرم و مرطوب و زمستانهای معتدل با یخبندانهای اتفاقی می گردد .
۲) آب و هوای معتدل کوهستانی :
الف) آب و هوای معتدل کوهستانی: با افزایش تدریجی ارتفاع از اراضی جلگه ای به سوی دامنه های شمالی ارتفاعات البرز و فاصله از دریا ، تغییرات خاصی در آب و هوای استان پدیدار می گردد. در نوار ارتفاعی ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر ، شرایط آب و هوایی کوهستانی حاکم است که از ویژگیهای آن می توان کاهش میزان بارندگی سالیانه وهمچنین کاهش متوسط درجه حرارت ماهانه را ذکر کرد . علاوه بر آن زمستانهای سرد همراه با یخبندانهای طولانی و تابستانهای کوتاه نیز از دیگر مشخصات این اقلیم است .
ب) آب و هوای سرد کوهستانی :
در نوار ارتفاعی بالاتر از ۳۰۰۰ متر که شامل قلل کوهستانهای دامنه شمالی البرز می شود ، دمای هوا به شدت کاهش یافته و یخبندانهای طولانی ایجاد می شود . در این مناطق ریزش ها غالبا به صورت برف است که در دوره طولانی سرد سال روی هم انباشته شده و تا اواسط دوره کوتاه گرم سال نیز دوام دارند . در همین مناطق و در قله کوههای دماوند ، علم کوه و تخته سلیمان شرایط ایجاد یخچالهای کوهستانی و انباشت دائمی برف فراهم شده است .
▪ توده هواهای موثر بر آب و هوای مازندران :
موقعیت جغرافیایی ویژه استان مازندران بعنوان یکی از استانهای ساحلی دریای خزرسبب شده است که در طول سال از اثرات آب و هوایی همسایگانی چون سرزمین پهناور سیبری ، دریای مدیترانه و دریای خزر و فلات مرکزی ایران بهره مند شود . در طول فصول مختلف سال توده های هوای متعددی وارد استان میشوند که عمده ترین آنها به قرار زیر میباشد .
الف) دوره سرد سال :
ـ توده هوای قطبی قاره ای (cP) که ورود آن به استان از طریق گسترش زبانه سیستم پرفشار سیبری بر روی شمال شرق کشور می باشد . این توده هوا سرد و خشک بوده و با عبور از روی دریای خزر ضمن جذب رطوبت و گرما ناپایدار گشته و سبب بارشهای قابل توجه بویژه در فصل پاییز ( بدلیل اختلاف زیاد دمای آب با دمای هوا ) در استان می شود . شدت این بارندگی بدلیل طولانی بودن مسیر حرکت توده هوا بر روی دریا در غرب استان بیشتر از سایر قسمتهای استان میباشد .
ـ توده هوای قطبی دریایی تعدیل یافته (mP ) با منشا اقیانوس اطلس که بعد عبور از روی جنوب اروپای شرقی از طریق دریای سیاه به شرق دریای مدیترانه وارد و سپس از طریق ترکیه از سمت شمال غرب وارد ایران می شود .
ـ توده هوای آرکتیکی قاره ای (cA ) با منشا اسکاندیناوی که بعد از عبور از روی اروپا و از دست دادن رطوبت مجددا از دریای سیاه کسب رطوبت کرده واز طریق ترکیه وارد نوار شمالی کشور می شود .
ب) دوره گرم سال :
ـ توده هوای حاره ای دریایی تعدیل یافته (mT ) با منشا آزورس (جزیره آزورس در اقیانوس اطلس) که بعد از عبور از روی دریای مدیترانه و جنوب اروپا ، به شمال کشور وارد میشود و گاهی نیز از طریق شمال آفریقا و عربستان ، نواحی جنوب و مرکز ایران را مورد تهاجم قرار میدهد و به شمال نیز نفوذ می کند جبهه های حاصل از این توده هوا هنگام رسیدن به دریای خزر از این دریا رطوبت کسب کرده و سبب بارندگی در سواحل جنوبی آن میشوند . بعلاوه در اوج روزهای گرم هنگامی که جت استریم جنب حاره به شمال دریای خزر نقل مکان می کند توده هوای حاره ای قاره ای (cT ) که در مرکز ایران تشکیل می شود و بسیار گرم و خشک می باشد شمال کشور را نیز تحت تاثیر قرار می دهد .
▪ اقلیم استان مازندران :
۱) بر اساس طبقه بندی هانسن ( Hansen ) این استان در مدار معتدله گرم قرار گرفته است .
۲) به روش ضریب اعتدال ( Temperateness Index ) این استان بسیار معتدل و فوق معتدل است (منظور از ضریب اعتدال بدست آوردن دوری یا نزدیکی یک منطقه به منطقه معتدله است ) .
۳) بر اساس طبقه بندی دومارتن ( De Martounne ) نواحی غربی مازندران بسیار مرطوب ، نواحی مرکزی مازندران مرطوب و نواحی شرقی مازندران مدیترانه ای و نواحی کوهستانی مازندران نیمه مرطوب می باشد .
۴) بر اساس طبقه بندی دکتر کریمی ، نواحی غربی و مرکزی دارای اقلیمی مرطوب با تابستان گرم و زمستان کمی سرد ، نواحی شرقی نیمه مرطوب با تابستان گرم و زمستان نسبتا سرد و نواحی کوهستانی مازندران دارای اقلیم مرطوب با تابستان معتدل و زمستان بسیار سرد می باشد .
▪ نگاهی به دریای خزر :
الف) تاریخچه، وضیعت جغرافیایی و آب و هوا :
در گذر زمان، دریای خزر با نام های بسیاری شناخته شده و در پاره ای از موارد دارای چندین نام بطورهمزمان بوده است.
در گذشته دور این دریا، اقیانوس هیرکانیان و اقیانوس تتیس نامیده می شد اما در زمان های اخیرترنام های کاسپین، خزر، آستراخان، خوالی و مازندران،کاربرد بیشتری داشته است. این نام ها همواره بیانگر نام قبایل و تیره های ساکن در اطراف دریا و یا نام سرزمین آن ها بوده است. کاسپین، یکی از دو اسم رایج و معمول مورد استفاده برای دریاست؛ که از کلمه کاسپی ها گرفته شده است؛ قبیله ای از مردمانی رنگ پریده که هزاران سال قبل در جنوب زندگی می کردند. نام معمول دیگر، یعنی خزر از خزر ها گرفته شده، مردمان ترک زبان نیمه چادر نشین از مرکز آسیا که در قرن هفتم میلادی، نزدیک دریای کاسپین و قفقاز قلمرو مستقلی تشکیل داده و بر سرزمینی حکومت کردند که امروزه شرق اکراین و کریمه، آذربایجان و جنوب روسیه را شامل می شود. قدرت خزرها، بعد از یک سری از جنگ ها رو به انقراض رفت. از نظر واژه شناسی، کلمه خزر به نظر می رسد که وابسته به کلمه ترکی به معنی سرگردانی است.
دریای خزر از تاریخ تکاملی قابل توجهی برخوردار است. دریای خزر باقیمانده تتیس قدیمی، و یا دقیقأ بخشی از خلیج کوچک پاراتتیس۳ است. حدود ۶۰-۵۰ میلیون سال پیش، اقیانوس تتیس به اقیانوس های اطلس و آرام متصل می شد ولی به علت جابه جایی تدریجی قطعات قاره ای، اتصال خودش با اقیانوس آرام و بعدها با اطلس را از دست داد. بستر آب حدود ۵-۷ میلیون سال پیش به دوبستر آبی کوچکتر تقسیم شد که دریای سیاه و دریای خزراند. قبل ازاینکه دریای خزر حدود ۸/۱ میلیون سال پیش از اقیانوس های جهان جدا و منزوی شود،این دو دریا بارها به هم وصل و از هم جداگردیدند.
در حال حاضر دریای خزر بزرگترین بدنه آبی محصوردرخشکی است، که حدود ۴۴% از آب های محصور در خشکی روی زمین را دربرمیگیرد می شود، با وسعت سطحی متغیر بیش از ۳۷۰۰۰۰ کیلومتر مربع، وسعت بیشتری از دریاچه های بزرگ آمریکا یا دریاچه ویکتوریا در آفریقای شرقی دارد.
ب) اهمیت جغرافیای سیاسی:
اهمیت جغرافیای سیاسی دریای خزر به زمان های گذشته در تاریخ بر می گردد. شبه جزیره ابشرون در غرب دریای خزر، از اولین مراکز شناخته شده تولید نفت و محصولات نفتی است. کتاب مقدس دربردارنده اشاراتی به محصولات نفتی در منطقه باکو، در آذربایجان است و حتی مارکو پولو۲ در قرن ۱۳ به صادرات اگرچه کم شن های آغشته به نفت و به خوراک لذیذ دریای خزر، یعنی خاویار اشاره کرده است. دریای خزر بخشی از جاده ابریشم نیز بوده است.
منطقه خزر درقرن بیستم، طی تحریم نفت در سال ۱۹۷۳ و درجنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ اهمیت جغرافیای سیاسی خود را نشان داد. افزون بر اهمیت سیاسی مربوط به اقتصاد و منطقه جغرافیایی، ذخایر بسیار غنی نفت و گاز دریای خزر و تعدد راه های عبور بین قاره ای و نزدیکی نسبی آن با خلیج فارس، دریای خزر را در هر گونه نقشه جغرافیایی سیاسی جهانی درخشان می کند.
ج) تنوع زیستی:
تنوع زیستی دریای خزر ناشی از تاریخ طولانی و انزوای جغرافیایی آن است. تعداد جانوران آبزی بومی، که بیش از ۳۰۰ گونه است، بسیارچشمگیر است. بیش از ۱۰۰ گونه ماهی وجود دارد که تعدادی از آن ها شیرین آبند و برای تخم ریزی از دریای خزربه رودخانه ها مهاجرت می کنند. بهترین گونه شناخته شده از این ماهیان شش گونه و زیر گونه ازماهی های خاویاری اند، که قرن ها منبع اقتصادی با ارزشی بوده اند. فک بومی دریای خزر یکی از تنها دو گونه فک آب شیرین در جهان است ( دیگری در دریاچه بایکال یافت می شود) و تنها پستانداری است که در دریای خزر زندگی می کند. تالاب های ساحلی و گودال های کم عمق موقتی و دائمی که، بسیاری از آن ها که شورآبند ، انواع گوناکونی از پرندگان را جذب می کند. در کل دوره سال در دریای خزر و اطراف آن، پرندگان فراوانند، و شمار آن ها طی فصول مهاجرت وقتی بسیاری از پرندگان راهی دلتاهای پهناور و مناطق کم عمق و تالاب ها می شوند، بسیار افزایش می یابد.
د) منابع گاز و نفت :
از اواخر قرن ۱۹، نفت و گاز صنعتی مهم در دریای خزر بوده اند. باور بر این است که دریای خزر در بردارنده ذخایر نفت و گاز قابل توجهی است، اگرچه میزان و ارزش این ذخایر در همه موارد برآورد نشده است. محل و مالکیت ذخایر نیزبحث برانگیزاست. ذخایر نفت حدود ۵۰ بیلیون بشکه تخمین زده شده اند. ذخائر گاز طبیعی حتی بیشتر است و تقریباً ۳/۲ ذخایر هیدروکربن را تشکیل می دهد. این ذخایر اغلب شرکت های بین المللی بزرگ نفتی را به خزر جذب کرده است که با هدف رساندن نفت وگاز به بازارهای جهانی دست اندرکار مشغول بهره برداری نفت و گاز دریا و ساخت زیر بنا و لوله گذاری برای حمل آن هستند. اکتشاف وتولید نفت و محصولات نفتی در دریای خزر در حال افزایش است و هم اکنون به خوبی در باکو، هم در ساحل و هم در دریا و در تنگیز (در دریا) گسترش یافته است. انتظار می رود تولید نفت به طور چشم گیری طی چند دهه آینده افزایش پیدا کنند. همراه با افزایش در تولید نفت افزایش قابل ملاحظه ای در حمل و نقل دریایی نیز قابل پیش بینی است. نفت خام و محصولات تصفیه شده و همچنین کالا و خدمات مرتبط با صنعت نفت و گاز از طریق دریا و احتمالاً لوله های در بستر کف دریا حمل خواهند شد.
ه) گردشگری زیست محیطی :
تنوع زیست بوم غنی منطقه شامل تالاب ها، جنگل ها، رودخانه ها، دشت های گسترده و چراگاه ها، خطوط ساحلی زیبا ودهانه رودخانه ها، موقعت مناسبی را برای گردشگری زیست محیطی فراهم میکند. کیلومترها از سواحل شنی، تالاب های منحصر به فرد، جنگل های غنی و نیز آثار تاریخی و مناظری نفس گیرانه ، زیبا و دلنشین در مناطق ساحلی جاذبه ای بالقوه برای گردشگران خواهند بود. طی فصول مهاجرت پرندگان ، تالاب های ساحلی می توانند جاذبه ای مهم برای گردشگران باشند که می بایست به مناطقی که باید با دقت انتخاب گردند، هدایت شوند تا از زیبایی و فراوانی منابع زیست محیطی حفاظت شده لذت ببرند. چنین گردشگری زیست محیطی که با دقت برنامه ریزی و مدیریت شده باشد و امکانات بالقوه قابل ملاحظه ای هم برای تولید درآمد و هم ابزاری مناسب برای آموزش و آگاهی مردم علاقه مند داخلی و خارجی فراهم خواهد آورد. علی رغم وجود این پتانسیل قوی گردشگری، در این منطقه هنوز به قدر کافی برنامه ریزی نشده است و به دلیل فقدان طرح، خدمات، سختی روند گرفتن ویزا و سختی دسترسی به این مناطق بلا استفاده مانده است.
ر) نوسانات سطح دریای خزر :
دریای خزر از دوران پلیوس حدود ۵ میلیون سال پیش، از درون تحلیل می‌رود که بر همین اساس بسیاری از متخصصان خزر را به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان مورد بررسی قرار می‌دهند. مطالعات ژئومورفولوژیک و هیدرولوژیک خزر، بالا و پایین رفتن دوره‌ای و متناوب سطح آب را آشکار کرده که برای دانشمندان و ساکنان حاشیه خزر سوالات زیادی را مطرح کرده است. طی یک قرن، بین سال‌های ۱۸۸۰ و ۱۹۷۷ سطح آب دریا ۴ متر پایین آمد و از ۲۵ متر به ۲۹ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد رسید. البته در کنار این تغییرات، دوره‌های کوتاهی نیز بوده است که آب دریا کمی بالا آمده است. طی این مدت، مردم محلی به کاهش تدریجی سطح آب عادت کردند و انواع فعالیت‌ها را بخصوص بعد از جنگ جهانی دوم در سواحل مانند ساخت بنادر، جاده‌ها و ریل‌ها، پی‌ریزی خانه‌ها و تسهیلات تفریحی انجام دادند. در اتحاد جماهیر شوروی خشک شدن کامل و اسف‌انگیز دریای آزوف که یک حوزه آبریزی در کنار دریای سیاه بود، همزمان با پایین رفتن سطح خزر، نگرانی‌ها را به‌ طور جدی درباره دریای خزر افزایش داد. این نگرانی بویژه بر بخش شمالی خزر که کمتر از ۲۵‌متر عمق دارد و عمق آن به ‌طور چشمگیری نیز در حال کاهش بوده متمرکز بود. این مساله به اتخاذ تصمیمات عجولانه و نادرستی مانند احداث آب‌بند برای بستن خلیج قره‌بغاز منجر شد.
ز) معکوس شدن نوسانات :
کارشناسان معتقدند معکوس شدن ناگهانی نوسانات سطح دریای خزر از سال ۱۹۷۷ و افزایش حدود ۲ متر در سطح آب، همگان را متعجب کرده است و باعث بروز مشکلات عدیده‌ای مانند سیل‌گرفتگی تسهیلات شهری، تخریب جاده‌‌ها و ریل‌های راه‌آهن، خسارت به زیرساخت‌های صنعتی در ساحل و دریا و نابودی برخی سواحل منطقه شد. ده‌ها نفر در زمین‌های پایین‌دست جمهوری‌های آذربایجان، داغستان و دلتای ولگا مجبور به مهاجرت شدند. تنها در آذربایجان خسارت ناشی از افزایش سطح آب دریا ۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است. در قزاقستان پیشروی دریا به‌طور مستقیم روی حدود ۲۰ هزار کیلومتر مربع این سرزمین، ازجمله چاه‌های متروکه نفت تاثیر گذاشته است. هم‌اکنون میان کارشناسان، بحث درباره عواملی که موجب تغییرات سطح دریای خزر می‌شود، ادامه دارد و دانشمندان عوامل زمین‌ساختی حرکت پوسته زمین در زیر سطح دریا یا عوامل ژئومورفولوژیک را در تغییر سطح آب منتفی نمی‌دانند، اما این فاکتورها در مقایسه با تغییرات آب و هوایی و تاثیرات مدیریت انسانی سطح آب دریای خزر، نقش کوچک‌تری بازی می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است که اکثر آب‌های ورودی دریا از رودخانه‌های ساحلی نشات می‌گیرند. کمیت و کیفیت آب، بویژه در ولگا، متغیرهای کلیدی در تعادل دریای خزر هستند. به این عوامل باید بارش بیش از حد باران را نیز افزود. همچنین ممکن است آب از طریق نشت به زمین و جاری شدن به خلیج قره‌بغاز از دست برود، اما این عوامل در مقایسه با تبخیر طبیعی از سطح دریا چندان اهمیتی ندارند.
س) نقش رودهای ساحلی‌ :
براساس گزارش برنامه محیط زیست دریای خزر، هم‌اکنون هر‌ساله ۳۰۰ تا ۳۱۰ کیلومتر مکعب آب دریای خزر از طریق رودخانه‌ها تامین می‌شود. رودخانه ولگا به تنهایی ۸۰ درصد از جریان‌ آب ورودی خزر را به خود اختصاص می‌دهد، اما به نحو قابل ملاحظه‌ای این میزان در قرن بیستم پایین آمده است. این کاهش از حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع در سال ۱۹۳۰ به میزان ۲۶۰ تا ۲۷۰ کیلومتر مکعب در حال حاضر رسیده است که به دلیل عوامل مختلف اقلیمی و فعالیت‌های بشر از قبیل ساخت سدها برای تولید انرژی برق آبی است. کارشناسان تخمین می‌زنند بارش باران ۱۳۰ کیلومتر مکعب سالانه به‌ آب دریا می‌افزاید. کاهش آب از طریق نفوذ به زمین کمتر از ۵‌کیلومتر مکعب را به خود اختصاص می‌دهد و میزان آبی که به درون خلیج قره بغاز جریان می‌یابد، از زمان تخریب آب‌بند ‌آن حدود ۱۸ کیلومتر مکعب بوده است. همچنین در خصوص تبخیر طبیعی دریا کاهشی بین ۳۵۰ تا ۳۷۵‌‌کیلومتر مکعب در سال برآورد شده است که بنابراین کاهش سطح آب دریای خزر باید روندی افزایشی را ادامه دهد.
▪ تغییرات آب و هوایی در منطقه خزر :
منطقه خزر به لحاظ اقلیمی متنوع است. این دریاچه در شمال با رودخانه‌های اورال و ولگا در شرق با دشت‌‌های خشک و نیمه‌خشک وسیع قزاقستان و ترکمنستان و در بخش‌‌های جنوب و غرب با رشته‌کوه‌های البرز و مناطق مرطوب قفقاز احاطه شده است. دریای خزر نقش مهمی را در فرآیندهای اتمسفری، تعادل آب و هوای منطقه‌ای و اقلیم‌‌های خرد بازی می‌کند. بررسی‌های نشان داده است پدیده‌های اقلیمی در خزر به نوسانات آتلانتیک شمالی وابسته‌اند. این متغیرها بر دما، رطوبت و طوفان‌های زمستانی سراسر اروپا از جمله حوزه‌ آبریز ولگا و نیز بارش‌های سطح خزر تاثیر می‌گذارد. خشکسالی‌های طاقت‌فرسا نیز بر بخش‌های مختلف منطقه در سال‌های اخیر موثر بوده است. به‌نظر می‌رسد بروز این خشکسالی‌ها مدل‌های علمی را تایید می‌کنند که علاوه بر نشان دادن افزایش‌ دمای متوسط، رخداد‌های شدید آب و هوایی بسیار بیشتری را پیش‌بینی می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است خشکسالی‌ها هم بر تولید محصولات و هم بر سلامت دام‌ها موثر است. برای مثال، گوسفند کاراکول ترکمنستان که از لحاظ اقتصادی و به‌دلیل تولیدات پشم مهم است، نسبت به استرس‌های گرمایی حساس است. به‌علاوه خشکسالی می‌تواند آتش‌سوزی‌های مکرر و شدیدی را سبب شود که تخریب محصولات و مراتع را افزایش می‌دهد و به کاهش حاصلخیزی کشاورزی می‌انجامد. بر ‌اثر تغییرات اقلیمی دو روند متضاد بارش باران در شمال و جنوب مشاهده شده است؛ در حالی که بارش در روسیه طی قرن گذشته افزایش یافته، اما مناطق خشکی مانند سواحل ترکمنستان و ایران خشک‌تر شده‌اند. طوفان‌های شن و خاک، میزان قابل توجهی نمک و غبار را حین عبور از بیابان کاراکام و سواحل خزر جذب و آنها را روی دره ولگا تخلیه می‌کند که در نهایت به حاصلخیزی زمین‌های زراعی آسیب می‌رساند. همچنین دسترسی به آب شیرین که بسیاری از بخش‌های اقتصادی و همچنین رفاه و سلامت بشر به آن وابسته است، به فرآیند‌های متغیر اقلیمی مربوط می‌شود. اگر یخچال‌های طبیعی در قفقاز و کوه‌های البرز کاهش یابند و دوره برف‌پوش بودن کوه‌ها همانند سال‌های اخیر کوتاه‌تر شود، آب کمتری برای‌ آبیاری و برای مصارف خانگی در دسترس خواهد بود. ذوب یخچال‌های طبیعی تنها به علت ناپدید شدن کامل قله‌های سفید‌پوش کوه‌ها نیست. این فرآیند از طریق افزایش دمای متوسط ایجاد می‌شود که خطر فجایع طبیعی مرتبط با تغییرات وضعیت زیست‌محیطی را بالا می‌برد.
▪ نقش عوامل انسانی‌ :
براساس گزارش برنامه محیط زیست دریای خزر، فعالیت‌های انسانی می‌‌توانند تاثیر قدرتمندی بر آب و هوای محلی داشته باشند. شبکه‌های گسترده آبیاری و سدها سبب فرسایش خاک و کاهش منابع آبهای زیرزمینی می شوند که این مساله هم می‌‌تواند باعث تغییر کل رژیم آبی شود و هم بر دمای محلی و متعاقب آن بر توان بالقوه تبخیر موثر باشد. فعالیت‌‌های اکتشاف نفت و گاز نه‌تنها باعث آلودگی محلی‌ هوا، خاک و دریا می‌شود، بلکه به انتشار گازهای گلخانه‌ای ازجمله متان‌ (۴ CH) و دی‌اکسیدکربن‌(۲CO) که موثر در افزایش دمای جهانی هستند، می‌افزاید. کارشناسان تخمین می‌زنند تولید سوخت‌های فسیلی در دریا و ساحل خزر سالانه معادل ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن دی‌اکسیدکربن منتشر می‌کنند. به این ترتیب، افزایش مورد انتظار در تولید سوخت، افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای را به دنبال خواهد داشت و به دنبال آن تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناخوشایندی به همراه خواهد آورد که این موضوع نیازمند تدابیر و اقدامات مناسبی از سوی کشورهای منطقه است.
▪ شرایط آب و هوایی نامعلوم‌ :
کارشناسان معتقدند مشکل می‌توان پیش‌بینی کرد که تغییرات اقلیمی در سطح جهانی چگونه بر آب و هوای یک منطقه خاص موثر خواهد بود. اگرچه معمولا سناریو‌های آب و هوا، گرمایش و افزایش بارندگی در شمال خزر و نواحی اطراف آن و بارش کمتر در جنوب را پیش‌بینی می‌کنند، اما همواره نوعی عدم اطمینان درباره این پیش‌بینی‌ها به علت میزان تاثیر دریا و پوشش ابر وجود دارد. این در حالی است که راهی برای پیشگویی عکس‌العمل نظام آب و هوایی در زمان رسیدن به آستانه بحران وجود ندارد. مشخص نیست سیستم آب و هوایی براساس یک مدل خطی عکس‌العمل نشان خواهد داد یا این که به طور ناگهانی تغییر ماهوی خواهد کرد. کارشناسان معتقدند با افزایش تراکم گازهای گلخانه‌ای اتمسفر، دمای بخش اروپایی منطقه خزر، حداقل در کوتاه‌مدت بالا خواهد رفت. این در حالی است که برخی محققان نگران افت جریان خلیج ‌گرم اقیانوس اطلس به واسطه تغییرات زیست‌محیطی در قطب شمال و چرخه اقیانوسی هستند، زیرا ممکن است دمای منطقه به طور چشمگیری پایین آمده و سبب ایجاد اقلیمی بسیار سرد و خشن شود.
● تاثیر فعالیت‌های بشری در تغییرات آب و هوا :
کره زمین به طور طبیعی در اثر تابش خورشید گرم می‌شود، اما در اینجا منظور ما از گرم شدن زمین، پدیده دیگری است، پدیده‌ای که به گرم شدن زمین کمک می‌کند و شاید اصلا به آن توجه نداشته باشیم.
منظور از«گرم شدن زمین» افزایش میانگین دمای زمین است. «تغییر آب و هوا» در اثر این افزایش دما به وجود می‌آید. گرم شدن زمین موجب تغییر الگوی بارش باران و برف، افزایش سطح آب دریاهای آزاد و کاهش سطح آب دریاچه‌ها و تاثیرات وسیع بر گیاهان و حیات وحش و انسان‌ها می‌شود.● گازهای گلخانه ای :
یکی از مواردی که تا قبل از افزایش فعالیت‌های بشر، به عنوان نوعی ابزار ایمن ‌سازی برای زمین به حساب می ‌آمد گازهای گلخانه ‌ای بودند، یعنی مجموعه ‌ای از گازها که مقداری از انرژی خورشید را در جو زمین نگه می‌ دارند و باعث گرم شدن جو می ‌شوند‍‍ که شامل بخار آب (H۲O)، دی اکسیدنیتروژن (NO۲)، دی اکسیدکربن (CO۲) و متان (CH۴) است.
۱) دی اکسید کربن CO۲ : اصلی ترین گاز گلخانه ای است که توسط بشر تولید می شود . این گاز حاصل خیلی از فعالیتهای انسان و دیگر موجودات است و روزانه به مقدار زیادی تولید می شود . یک نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی با سوخت مایع در فرآیند احتراق بطور متوسط ۱۵ تن گاز دی اکسید کربن (CO۲) در ساعت و معادل ۲/۲ تن اکسیدهای اذت (NOX) و حدود ۱۰۵کیلوگرم هیدرو کربن های نیم سوخته و آلاینده های دیگر وارد محیط و اتمسفر می نماید. بررسی های انجام شده در کشورهای جامعه همکاری های اقتصادی و توسعه ، حاکی از آن است که ۴۰% تا ۵۰% از اکسیدهای گوگردی و ۲۵% از اکسیدهای ازت و بیش از ۵۰% از گازهای گلخانه ای به ویژه CO۲ سهم نیروگاه های بخاری است که حدود ۳۰% از کل انرژی جهان را مصرف می نمایند .
دی اکسید کربن ٦٠ درصد سهم عمده را در تخریب چرخه اقلیمی زمین دارد. و تولید آن نیز به صورت روز افزون ادامه دارد.
۲) گاز متان (CH۴) : که حاصل فرایند پوسیدگی است علیرغم در صد کم آن در مقایسه با دی اکسید کربن ۵ تا ۱۰ برابر مستعد تر از این گاز در جذب حرارت می باشد. متان در اتمسفر بطور سالانه ۱ درصد افزایش می یابدکه دو برابردرصد افزایش دی اکسید کربن است. گاز متان در اثر فعالیتهایی نظیر شالیکاری، دفع زباله ها، سوخت های biomass دامداری، تخلیه گازهای طبیعی در هنگام استخراج و حمل و نقل و استخراج زغال سنگ، تولید می شود. تقریبا۹۰ درصد متان موجود در جو تحتانی در فعل و انفعالات شیمیایی با hydroxyl radicals نابود می شود. اگرچه میزان این ماده در جو زمین بسیار کم است ولیکن اصلی ترین عامل از بین رفتن متان جو می باشد. ماده hydroxyl radicals در اثر تجزیه بخار آب و واکنش شیمیایی بین بخار آب و سایر گازهای موجود در جو تولید می شود.
۳) N۲O : نیز از گازهای گلخانه ای مؤثر می باشد که ۱۵۰تا ۱۸۰ سال در اتمسفر باقی می ماند و بطور طبیعی تا جو فوقانی بالا رفته باعث تخریب لایه ازن می گردد. در صد افزایش آن در سال ۲/۰تا ۳/۰ درصد است و بیشتر در مناطق حاره تولید می شود ولی بطورتخمینی ۲۰درصد آن در اثر کودها و محصولات شیمیایی و احتراق سوخت های فسیلی می باشد. استفاده از کاتالیستها برای کنترل انتشار این گاز نقش مؤثر تری یافته است. استفاده از کودها برای رشد ذرت در تولید سوخت اتانول یکی از عمده ترین عوامل انتشار اکسیدهای نیتروژن می باشد.
۴) کلرو فلوروکربن ها (CFC) : با وجود این که محصول احتراق موتورها نیستند ولی بواسطه این که محصول فرآیند خنک سازی هوا برای وسائل مختلف می باشند مورد توجه قرار می گیرند. این گازها در سال ۵/۰درصد افزایش می یابند و بین ۷۵تا۱۸۰ سال در اتمسفر باقی می مانند. همچنین۲۰۰۰۰ برابر مستعد تر از دی اکسیدکربن در جذب گرما هستند ولی در کل بعضی از دانشمندان معتقدند اثر گلخانه ای آن ها در تعادل با اثر خنک سازی آنهاست .
بد نیست بدانید که اگر این گازها در جو نبودند، انرژی گرمایی خورشید مجددا به فضا بر می‌گشت و به این ترتیب هوای زمین ۳۳ درجه سانتیگراد سردتر از الان می‌شد.
اثر گلخانه‌ای، کره زمین را به اندازه‌ای گرم نگه می دارد که ما انسان‌ها بتوانیم بر روی آن زندگی کنیم. اما اگر اثر گلخانه ای شدت یابد، ممکن است دمای زمین به قدری زیاد شود که ما و بقیه گیاهان و جانوران نتوانیم گرمای آن را تحمل کنیم.
شاید باور نکنید که انسان‌ها هم می‌توانند آب و هوای زمین را تغییر دهند. دانشمندان می‌گویند اکثر فعالیت‌های انسان‌ها گاز گلخانه‌ای تولید می‌کند. پس از انقلاب صنعتی و اختراع انواع ماشین‌آلات صنعتی، انسان ها با فعالیت های کشاورزی و صنعتی چهره زمین و آب و هوای آن را دگرگون ساختند.
با شروع انقلاب صنعتی روش زندگی مردم عوض شد. قبل از آن مقدار گازهای گلخانه ای در جو کم بود، اما با رشد جمعیت و افزایش استفاده از نفت و زغال سنگ ترکیب گازهای اتمسفر نیز تغییر کرد. طوری که در حال حاضر، غلظت گازهای گلخانه‌ای از حدود ۲۷۰ واحد به ۳۶۷ واحد رسیده است.
بشر برای انجام کارهای خود به انرژی نیاز دارد و این انرژی را از غذا تامین ‌می‌کند. همچنین برای روشنایی و گرم کردن خانه‌ نیازمند انرژی است. اتومبیل‌ها برای حرکت به سوخت نیاز دارد. ماشین‌های صنعتی نیز به انرژی نیاز دارند. اکثر انرژی‌های لازم برای موارد فوق به طور مستقیم یا غیر مستقیم از سوخت‌های فسیلی مثل نفت و گاز و زغال‌سنگ به دست می‌آید.اینها سوخت‌هایی هستند که سوزاندن آنها گاز گلخانه‌ای آزاد می‌کند !!!
● راههای جلوگیری از اثر گلخانه ای و تغییرات آب و هوایی :
همانگونه که سوختهای فسیلی منشاء اساسی گازهای گلخانه ای است پس مصرف چنین سوختهایی بعنوان منبع انرژی کاهش دهیم .
روشهای جایگزینی موجود عبارتند از :
▪ استفاده از انرژی تجدید شونده
▪ مصرف صحیح انرژی
▪ طبیعت مجموعه ای ازاختیارات جایگزینی برای تامین انرژی در پیش روی ما قرار داده است ودر صورت مصرف صحیح انرژی گام موثری در حفاظت از محیط زیست برداشته ایم.
▪ از انرژیهای تجدید شونده می توان به خورشید، هوا،امواج وغیره اشاره کرد.
▪ این منابع بعنوان منشاء فعال و مورد اعتماد و احترام محیط زیست برای تولید انرژی که ما نیازمند آن هستیم مورد استفاده قرار گیرند.
این روشها منافاتی با روشهای زندگی مردم نداشته بلکه انها را به سمت عصر جدیدی از توسعه اقتصادی و فرصتهای شغلی بیشتر ، توسعه تکنولوژی و حفاظت از محیط زیست را بدنبال خواهد داشت حرکت می دهد.
▪ خورشید: تبدیل انرژی خورشیدی به انرژی الکتریکی
زمین مقدار کافی انرژی خورشیدی دریافت می کند نسبت اشعه خورشیدی که به زمین مرسد برای تامین نیاز جهان به انرژی به میزان ۳۰۰۰ مرتبه را دارا می باشد. میزان انرژی که هر متر مربع زمین از خورشید دریافت می کند بطور متوسط برای تولید ۱۷۰۰ کیلو وات ساعت انرژی سالیانه می تواند تامین نماید. با تبدیل اشعه خورشید به برق می توان برق حاصل را در باطریها ذخیره ویا وارد شبکه نمود.
▪ برق حاصل از انرژی خورشیدی :
یک سری آینه های ضخیم را در یک خط یا نقطه متمرکز می نمایند و حرارت تولیدی را برای تولید بخار بکار می رود . بخار حاصل جهت بکار انداختن توربین های تولید الکتریسیته استفاده می شود . در جایی که تابش خورشید بیشتر است صنایع انرژی حرارتی خورشیدی سهم عمده ای از تولید برق را برعهده دارد.
طی یک برسی بعمل آمده توسط گرینبیزتحت عنوان انرژی حرارتی خورشید در سال ۲۰۲۰ با همکاری صنایع حرارتی اروپا میزان انرژی خورشیدی جهان ممکن است به ۵۴ ملیارد کیلو وات ساعت در ابتدای سال ۲۰۲۰ خواهد رسید در سال ۲۰۴۰ ممکن است این میزان حد اقل ۲۰% نیاز مردم به برق را تامین نماید .
▪ باد :
تسخیر انرژی باد در مراحل پیشرفته ای قرار گرفته است و انرژی باد از آنرژی های تجدید شونده و مزایایی همچون پاک بودن فعال ، مداوم و فاقد آلودگی است. توربین های بادی یک تکنولوژی خیلی پیشرفته است که قابلیت تنظیم ،ترکیب آسان و کاربرد سهل و راحت ،توانایی تولید انرژی بیش از ۲۰۰ برابر نیاز جهانی امروزی است. گروه کاری مرتبط با تغییرات هوایی و زیست محیطی می گویدکشورهای صنعتی لازم است نسبت کربن تولیدی خود را در طی نیم قرن حاضر کاهش دهند . به نظر گروه فوق لازم است کشورهای صنعتی کشورهای در حال توسعه را در برنامه های کاهش آلاینده های تغییر دهنده آب و هوایی یاری دهند. با توجه به گزارش ائتلاف وکلای محیط زیست گرمایش زمین به علت عدم درک اهداف تکنولوژی مناسب که دولتها برای کاهش فقر در جهان به میزان نصف در ابتدای سال ۲۰۱۵،محیط زیست را تهدید می نماید. این گزارش می افزاید که این پدیده ممکن است پیشرفت بشری را دچار اختلال نماید.
● چرا نمی‌خواهیم زمین گرم تر شود؟
بعضی وقت ها مسائل کوچک می‌توانند به مشکلات بزرگی تبدیل شوند! مثلاً به مسواک زدن دندان‌هایتان فکر کنید. اگر شما یک روز مسواک نزنید، هیچ اتفاق خاصی نمی‌افتد، اما آیا می‌دانید اگر یک ماه دندان‌هایتان را مسواک نزنید، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ این همان چیزی است که برای زمین نیز اتفاق می‌افتد. اگر دمای هوا فقط چند روز، بالاتر از حد طبیعی باشد، چندان مهم نیست، چون دمای زمین تقریبا ثابت می‌ماند. اما اگر دمای هوا مدت زیادی بطور مداوم بالا برود، کره زمین با مشکلات اساسی مواجه خواهد شد.
دمای متوسط زمین در طول قرن گذشته تقریبا ۵/۰ درجه سانتیگراد افزایش یافته‌است؛ دانشمندان انتظار دارند که در طول ۱۰۰ سال آینده متوسط دمای زمین ۵/۱ تا ۵/۳ درجه سانتیگراد افزایش یابد. شاید فکر کنید «این که چیزی نیست»، اما همین مقدار می‌تواند آب و هوای زمین را به طور بی سابقه‌ای تغییر دهد. زمانی‌که این پدیده رخ دهد، ممکن است تغییرات بزرگی در سطح آب اقیانوس‌ها، مزارع کشاورزی و هوایی که تنفس می‌کنیم یا آبی که می‌نوشیم، رخ دهد. با گرم شدن آب و هوا و تاثیر آن بر مزارع کشاورزی، منابع غذایی انسان‌ها کاهش می‌یابد، آب بیشتری بخار می‌شود و در نتیجه انسان ها با کمبود آب شیرین مواجه خواهند شد. این تغییرات روی حیوانات و گیاهان هم تاثیر منفی می‌گذارد. اگر این تغییرات به آرامی اتفاق بیافتد، جانوران و گیاهان خود را با آن وفق می‌دهند، اما اگر این تغییرات خیلی سریع اتفاق بیافتد، چرخه زیستی با خطرات جدی روبرو می‌شود، مثلا پرندگان و جانورانی که در فصل‌های مختلف سال به جاهای دیگر مهاجرت می‌کنند، ممکن است مکان مناسبی را برای مهاجرت پیدا نکنند و یا غذایی برای خوردن نداشته ‌باشند. مقدار آب دریاها در اثر ذوب شدن یخ ‌های قطبی افزایش می‌یابد و از سوی دیگر بر اثر افزایش دما، آب دریاها و اقیانوس ها منبسط می‌شود. اگر آب اقیانوس منبسط شود، فضای بیشتری را اشغال می‌کند و در نتیجه سطح آب دریاها بالا می‌آید. سطح آب دریا ممکن است در قرن آینده چند سانتیمتر یا حداکثر ۱ متر بالا بیاید. در این صورت مردمی که خانه‌هایشان در کنار ساحل دریا قرار دارد و جزیره‌نشینان، خانه‌های خود را از دست می‌دهند و مزارع ساحلی هم به زیر آب می‌روند. در اثر بالا آمدن آب دریا منابع آب شیرین نیز غیرقابل استفاده می‌شوند. مدل‌های جوی پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۱۰۰، دمای کره زمین از ۱ تا ۵/۳ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد و این مقدار بیش از تغییرات دمایی در ۱۰ هزار سال گذشته خواهد بود، بنابراین اتحاد کشورها به منظور کنترل و تثبیت گازهای گلخانه‌ای منتشره یک ضرورت است.
● گرمای هوا اثرات مخربی دارد که ذیلا به آن اشاره می کنیم :
۱) اثر بر روی تولید محصولات کشاورزی: در سال ۱۳۸۱ گرما و خشکسالی محصول غله هند، آمریکا وکانادا را بشدت کاهش داد. در نتیجه محصول غله جهان ۹۰ میلیون تن یا ۵ درصد کم تر از مصرف آن شد. در سال ۱۳۸۲ گرمای شدید اروپا موجب شد محصول غله کاهش یابد و بار دیگر تولید غله ۹۰ میلیون کم تر از مصرف آن بود. در سال ۸۳ بارندگی بهتر شد اما در سال ۸۴ خشک سالی در آمریکا محصول غله جهان را ۳۴ میلیون تن کاهش داد.
۲) آفات و بیماریها : افزایش درجه حرارت شرایط مناسب برای انتشار آفات و حشرات ناقل بیماری مانند پشه ناقل مالاریا را فراهم می کند.
۳) تلفات جانی : در سال ۱۳۷۶ شمسی ۷۰۰ نفر از ساکنان شیکاگو در اثر گرما جان باختند. در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۱ شمسی گرمای هوا در هند به ۵۰ درجه رسید و بیش از ۱۰۰۰ نفر در استان آندرا پرادش جان خود را از دست دادند. در سال ۱۳۸۲ موج شدید گرما در اروپا غوغا کرد و درجه حرارت بطور بی سابقه ای افزایش یافت و در اثر آن ۴۹۰۰۰ نفر در ۸ کشور اروپاجان خود را از دست دادند . در ایتالیا ۱۸۰۰۰ نفر مردند. در فرانسه تلفات ۱۴۸۰۰ نفر بود. تعداد کسانی که در اثر گرمای آن سال در اروپا مردند ۱۵ برابر تعداد کسانی بود که در اثر حمله ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ به مرکز تجارت جهانی در نیویورک جان خود را از دست دادند.
۴) ذوب شدن یخ : یکی دیگر از عوارض گرمای کره زمین است. در اثر آن مناطقی مانند بنگلادش و جزایر مالدیو و شهر های ساحلی لندن و نیویورک و شانگهای اول از همه خسارت خواهند دید.
۵) افزایش ارتفاع آب دریاها : افزایش حرارت جهانی منجر به افزایش مد اقیانوس ها علاوه بر آن ذوب یخ ها نظیر گرینلند که پیش بینی می شود ارتفاع آب دریا از ۱/۰ به ۵/۰ متر در طی نیم قرن جاری افزایش یابد.
این افزایش احتمالی ارتفاع آب برای مناطق مسکونی ساحلی و زمین های زراعی آنها تهدید بشمار میرود همچنین مخازن آب پاک ساحلی و برخی از جزایر را نیز تهدید می نماید.
۶) توفان های شدید : در اثر گرما، تبخیر بیشتر می شود و در اثر ذوب یخ ها هم آب بیشتری وارد اقیانوس ها می شود . پس حجم آب بیشتر می شود و میزان تبخیر نیز افزایش می یابد. آبی که با تبخیر بالا می رود باید در جایی فرود آید. پس تعداد توفان ها و شدت آن ها بیشتر می شود. در اثر گرمای جو بارندگی بیشتر به شکل باران صورت می گیرد نه برف . در نتیجه یخچال های کوهستانی که ذخایر اصلی آب جهان هستند روز به روز ضعیف تر می شوند و توفان ها و سیل ها شدید تر. در سال ۱۳۷۷ شمسی توفان میچ ( Mitch) که یکی از قوی ترین توفان های تاریخ اقیانوس اطلس است روی داد . سرعت این توفان ۳۶۰ کیلومتر در ساعت بود. در اثر آن ظرف دو سه روز در نیکاراگوئه و هندوراس ۲ متر باران بارید. در اثر آن غیر از خانه و مدارس و کارخانه و جاده و پل وغیره ۷۰ در صد خاک سطحی هندوراس از بین رفت. لذا اکنون کشاورزی دراین کشور حاصلی ندارد. در مجموع این توفان ۱۱۰۰۰ نفر تلفات داشت و اقتصاد منطقه کارائیب را نابود کرد. فلورس ، رئیس جمهور هندوراس اعلام کرد: " در مجموع این توفان ظرف چند روز آن چه را که برای احداث آن ۵۰ سال زحمت کشیده بودیم نابود کرد" در اثر این توفان رشد دو کشور نام برده ۲۰ سال به عقب افتاد. در ۱۳۸۳ در ژاپن ۱۰ توفان مهم رخ داد که در مجموع ۱۰ میلیارد دلار خسارت ایجاد کرد. در همان فصل سال در فلوریدای آمریکا ۴ توفان بسیار شدید رخ داد که در تاریخ امریکا کم سابقه بود در اثر این ۴ توفان شرکت های بیمه ۲۲ میلیارد دلار خسارت به مشتریان خود پرداختند و به ورشکستگی نزدیک شدند. سال بعد یعنی ۱۳۸۴ توفان کاترینا رخ داد که این توفان ها در مقابل آن هیچ بودند. ارتفاع آب ۶ متر بود و بسیاری از شهرک های ایالات متحد یکسره نابود شد. توفان بشدت به شهر تاریخی نیو اورلئان صدمه زد و در اثر آن در مجموع صد ها هزار نفر بی خانمان شدند. این توفان که علت آن بالا بودن درجه حرارت سطح آب در اقیانوس بود طبق برآورد های اولیه حداقل ۲۰۰ میلیارد دلار خسارت بر جای گذاشت.
۷) کمبود آب : آنگاه که اولین فضانوردان به دور کره زمین سفر می کردند یکی از چیز های جالبی که در زمین می دیدند دریاچه چاد در آفریقا بود. اکنون آنها بسختی می توانند این دریاچه را تشخیص دهند. سه کشور پر جمعیت نیجریه و نیجر و چاد آن قدر آب رودخانه های منتهی به دریاچه را برای آبیاری مصرف کرده اند که اکنون حجم دریاچه نسبت به سال ۱۹۶۰ تقریبا ۹۵ درصد کاهش یافته. دریاچه آرال واقع در شوروی سابق به علت مصرف بیش از حد آب رودخانه های سیحون و جیحون نابود و آب آن شور شده است. رودخانه کلورادو واقع در جنوب غربی ایالات متحد و رودخانه زرد در شمال چین دیگر به دریا نمی رسند و قبل از آن خشک می شوند. رود های نیل در مصر، رود سند که عمده آب آبیاری پاکستان را تامین می کند و رود گنگ که در منطقه پر جمعیت گنگ در هند جاری است نیز وقتی به دریا می رسند دیگر از یک نهر باریک ترند. این ها را می توا ن دید اما پایین رفتن آب های زیر زمینی دیده نمی شود. میلیون ها چاه حفر شده که سطح همه آنها پیوسته سقوط می کند. هر انسان روزانه بطور متوسط ۴ لیتر آب مصرف می کند اما آب لازم برای تولید غذای مصرفی او ۲۰۰ لیتر در روز یعنی ۵۰۰ برابر آن است. عمده آب جهان یعنی ۷۰ درصد آن صرف آبیاری می شود. ۲۰ درصد آن صرف صنعت می شود و ۱۰ درصد دیگر به مصارف مسکونی می رسد. از آنجا که عمده آب هر کشور صرف آبیاری زمین های زراعی می شود و تولید هر تن غله به ۱۰۰۰ تن آب نیاز دارد، کشور هایی که به کمبود آب دچار می شوند به جای آب غله وارد می کنند. بنا براین یکی از اصلی ترین عواقب گرم شدن کره زمین کاهش تولید کشاورزی، افزایش رقابت بر سر غله محدود جهان، و بالا رفتن قیمت غله در بازار جهانی است.
۸) آسیب به مخازن آبهای شیرین : طی پنجاه سال آتی تعداد افرادی که از کاهش آبهای شرب سالم رنج خواهند برد از پنج میلیارد به هشت میلیارد می رسد.
۹) افزایش حوادث آب و هوایی : افزایش دوره های خشکی و سیلابها ،طوفانها و غیره اجتماعات و اقتصاد آنها را آزار می نماید. بشریت تا بحال با چنین تهدید زیست محیطی مواجه نشده است و شگفتا که کشورهای در حال توسعه که سهم کمتری در این تغییر بر عهده دارند، بیشترین آسیب را متحمل خواهند شد. بنابراین همگی ما مسئول توقف فوری چنین بحرانی هستیم ودر صورتیکه در اتخاذ تدابیر وروشهای مناسب در جلوگیری از افزایش حرارت کوتاهی نماییم چه بسا گرفتار مشکلات و تهدیداتی شویم که اجتناب از آنها امکانپذیر نباشد.
● تغییرات آب و هوایی و بهداشت عمومی :
تغییرات آب و هوایی جهان به‌طور خاص می‌تواند به تندرستی انسانها آسیب برسانند زیرا باعث افزایش بیماری‌های قلبی-تنفسی، اسهال، مالاریا و سایر بیماری‌هایی که حشرات ناقل آن هستند، می‌شود. این طور به‌نظر می‌رسد که گرم شدن جهان به سرعت در حال به وقوع پیوستن باشد؛چرا که فعالیت‌های بشر منحصراً با سوزاندن سوخت‌های فسیلی است و همین سوخت‌ها در جو به میزان قابل‌توجهی دی‌اکسید کربن و سایر گازهای گرمایشی تولید می‌کنند که سبب نازک شدن لایه اتمسفر هم می‌شود. در حال حاضر، میانگین سطح دمای جهانی رو به افزایش بوده و پیش‌بینی می‌شود که در قرن‌های آینده بین ۴/۱ تا ۸/۵ درجه سانتیگراد هم افزایش یابد و خطر سیل‌ها، خشکسالی‌ها و توفان‌های مخرب هم بیشتر شود.
همچنین، آب و هوای گرم و خشک می‌تواند چشم‌انداز ما را نیز دگرگون کند و پروفسور ایان کروته سرپرست فنی بخش زیست شناسی و علوم زیستی واحد مطالعه کنسولی روتامستیت، رشد بیشتر ذرت‌ها را پیش‌بینی کرده است که امکان احیای درختان میوه، صنعت پرورش گیاهان گلخانه‌ای، میوه و سبزیجات و انتقال آنها به شمال وجود خواهد داشت. به گفته وی، انتظار نمی‌رود که ما برای همیشه زمین‌های مزارع آفتابگردان یا درختان زیتون داشته باشیم. هر چند دگرگونی‌های آب و هوایی به شیوه زندگی ما لطمه بسیاری وارد می‌کند؛ اما اتفاقاتی مانند خشکسالی بر کاهش و افزایش بهای گندم در یک منطقه خاص و به تبع آن در سطح جهان تأثیر می‌گذارد. دوران غذای ارزان از زمان جنگ دوم جهانی به پایان رسیده است و قشر کم درآمد جامعه به سختی خواهند توانست برنامه غذایی کامل و سالمی داشته باشند.
● تغییرات بنیادی در امر بهداشت عمومی :
قصور در حل این مشکلات پیامدهای جبران‌ناپذیری را به‌دنبال دارد و برای همین تلاش می‌شود تا با کاهش سطح تولید دی اکسید کربن ، به این امر کمک شایانی بکنیم. ایان رابرتز، استاد دانشگاه علوم بهداشتی و طب مناطق گرمسیری لندن در این باره می‌گوید: «آنچه که ما برای روبه‌رو شدن با دگرگونی‌های جوی انجام می‌دهیم، بعضاً می‌تواند انقلابی را در امر بهداشت عمومی صورت دهد.
برای نمونه، کاستن از وابستگی به‌خودروهای شخصی به معنای این است که بیشتر مردم پیاده روی یا دوچرخه سواری کنند که این امر سبب کاهش وزن می‌شود. این مسئله همچنین سبب کاهش تصادفات جاده‌ای می‌شود که سالانه جان بسیاری از انسانها را می‌گیرد. در حال حاضر، ما در دوره نادرستی قرار داریم که از خودروهای شخصی خود بیشتر استفاده می‌کنیم و هر روز هم چاق‌تر می‌شویم؛ چرا که ورزش نمی‌کنیم و تحرک نداریم. هر اندازه که به وزن ما افزوده می‌شود، ما نیز به استفاده از سوخت‌های فسیلی وابسته‌تر می‌شویم؛ چون به‌طور کلی به پیاده روی یا دوچرخه سواری تمایل داشته و نیاز داریم که این حلقه را بشکنیم.اگر خط‌مشی دگرگونی‌های جوی را برای ارتقای تندرستی خود طراحی کنیم، به افزایش ضخامت لایه ازن هم کمک خواهیم کرد و این تنها بخش ناچیزی از خبر خوب در این زمینه است.»
توفان ویرانگر سال ۲۰۰۳، هنگامی که دما در نیمکره شمالی به بالاترین حد ممکن رسید و بیش از ۳۵هزار نفر را به کشتن داد و سیل‌های تابستان گذشته، نشان دهنده افزایش میزان بیماری‌های روحی و روانی است.
● تغییرات آب و هوایی چگونه بر سلامت افراد تاثیر می گذارد؟
تغییر آب و هوای کره زمین ممکن است به شیوع بیشتر برخی از بیماری‌های عفونی وتنفسی و نیز افزایش آسیب‌های ناشی از توفان‌ها و آتش‌سوزی جنگل‌ها بینجامد. گروه "پزشکان طرفدار محیط‌ زیست استرالیا" در گزارش خود در این باره می‌گویند در دهه آینده سلامت کودکان و سالمندان بیش از همه در معرض خطر ناشی از افزایش درجه حرارت کره زمین هستند.
این پزشکان در گزارش خود پیش‌بینی می‌کنند که پدیده گرمایش جهانی باعث طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها از گرمازدگی و سایر عوارض ناشی از فشار گرما (که بر قلب، عروق خونی و ریه‌ها تاثیر می‌گذارند)، جراحات ناشی از توفان‌ها و سایر رویدادهای شدید آب و هوایی، و بیماری‌های آلرژی می‌شود. علاوه بر این آلودگی بیشتر هوا به افزایش بیماری‌های تنفسی می‌انجامد و افزایش درجه حرارت خطر بیماری‌های عفونی مانند : گاستروآنتریت و بیماری‌های منتقل شونده بوسیله پشه مانند تب دنگ را بالا می‌برد.
● آمادگی در برابرآثار تغییرات جّوی بر تندرستی :
ارتباط میان تغییرات جوّی و وضعیت تندرستی روز به روز روشن تر می شود و مستلزم تلاش های مسئولان و متخصصان بهداشت عمومی ، برای حصول اطمینان از آمادگی نظام های بهداشت و درمان و مردم جهان در شرایط بحرانی اوضاع است.
دانشمندان جهان در مورد این که تاثیر تغییرات جوّی ناشی از فعالیت های انسان و تاثیر آب و هوا بر عملکرد های بیولوژیک که برای حیات جنبه بنیادی دارند، دارای اتفاق نظر هستند.
در ۷ آوریل، سازمان جهانی بهداشت، موضوع روز این سازمان را "حفاظت حیات در برابر تغییرات جوّی" تعیین کرد. در ایالات متحده آمریکا نیز، موضوع هفته ملی بهداشت عمومی، از ۷ تا ۱۱ آوریل، تحت عنوان "تغییرات جوّی: تعادل تندرستی ما" تعیین گردید.
□ سیاست انرژی = سیاست بهداشت
به گفته سازمان جهانی بهداشت، مردم جهان هم اکنون، به وجود بیماری های حساس به وضعیت جوّی که میلیون ها انسان را به کشتن می دهد، شده اند. سوء تغذیه موجب مرگ بیش از ۳,۵ میلیون تن در سال می گردد، بیماری های اسهالی سالانه جان ۸/۱ میلیون تن را می گیرد و مالاریا سالی ۱ میلیون کشته بر جا می گذارد.
دیگر رویداد های اخیر دال بر تغییرات جوّی در آینده اند – موج گرمای اروپا در سال ۲۰۰۳ که منجر به کشته شدن ۷۰,۰۰۰ تن گردید؛ شیوع تب ناحیه "دره شکافته" در آفریقا؛ توفان کاترینا در سال ۲۰۰۵ که در پی آن ۱۸۰۰ تن کشته و هزاران تن بی خانمان شدند؛ شیوع مالاریا در ارتفاعات شرق آفریقا؛ شیوع وبا در بنگلادش. گرم شدن کره زمین با سایر خطراتی که سلامت انسان ها را تهدید می کنند، متفاوت است، زیرا بر خلاف سموم و میکروب های تک عاملی، تغییرات جوّی از چند جهت سلامتی انسان را تهدید می کند. با کاهش سوخت های فسیلی و تشویق مردم به پیاده روی بیشتریا استفاده از دوچرخه و وسایل نقلیه عمومی به جای اتومبیل – از آلودگی هوا کاسته شده ، سلامت فردی را بهبود می بخشد و از انتشار گاز های گلخانه ای و در نتیجه ًگرم شدن کرۀ زمین جلوگیری می کند. مسلما، چالش هایی که به دلیل تغییرات جوّی در مقابل ما قرار گرفته باید هر چه زود تر از طریق بهینه سازی زیرساخت های بهداشتی، ذخیرۀ انرژی و سیاست های برنامه ریزی شهری، برطرف گردد. در صورتی که به همین منوال پیش برویم، تغییرات جّوی مسبب خطرات زیادی برای تندرستی انسان خواهد بود. از سوی دیگر، عمل کردن به برنامه های بهینه سازی مصرف انرژی می تواند فرصت هایی را هم به دست دهد که متضمن سلامت جسمانی، کاهش چاقی مفرط و بهتر شدن کیفیت هوا باشد .
● آثار اقتصادی تغییرات آب و هوایی :
تغییر آب و هوا یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که بشر در سال‌های آینده با آن روبه‌رو خواهد شد.این پدیده می‌تواند به‌عنوان عامل تهدید عمده امنیت غذایی جهان به شمار آید، چرا که اثر قوی بر تولید غذا و دسترسی و توزیع آن دارد. تغییرات غیرعادی در دمای هوا، میزان بارش باران، افزایش دفعه‌ها و شدت خشکی و سیلاب دارای مفهوم دراز مدتی برای زیست پذیری و تولید اکوسامانه کشاورزی در دنیاست.
زمانی که به بحث تغییر آب و هوا می‌رسیم کشاورز هم مقصر و هم قربانی است.تخمین زده شده است که بخش دام به تنهایی مسئول ۱۸ درصد از پخش گاز گلخانه‌ای در جهان است، در حالی که جنگل زدایی نیز سهم ۱۸ درصدی از پخش دی اکسید کربن را داراست. طبق نظر فائو، معرفی شیوه‌های مدیریت بهبود یافته دام و فعالیت‌های مربوط به تولید محصول همراه با مدیریت سازگار یافته جنگل‌ها می‌تواند اثر بسیار معنی داری داشته باشد. اتخاذ اقداماتی برای استفاده از زمین مانند حفظ و تداوم کشاورزی نیز می‌تواند به نگهداری میزان زیادی از کربن در خاک کمک کند. تولید برنج یک منبع عمده دیگر پخش گاز گلخانه‌ای است . چه بسا که این منبع، منبع اصلی متان انتروپوژنیک، با مقدار ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون متر مربع تن در هر سال است که از ۱۳۰ میلیون هکتار مزارع برنج دفع می‌شود در همین زمان شرایط هوایی نامطلوب می‌تواند تولید محصول برنج را تهدید کند. محصولی که بیش از نیمی از جمعیت دنیا را تغذیه می‌دهد. مزیت این گونه شرایط آب و هوایی این است که می‌تواند ارقام متفاوت و بهبود یافته‌ای از برنج را که مقاومت بیشتری به شوری دارند معرفی کند .
تحول سریع به سمت استفاده گسترده‌تر از سوخت‌های بیولوژیکی نیز می‌تواند به کاهش پخش گاز گلخانه‌ای و در درازمدت به حفظ امنیت غذایی و محیطی کمک کند .
● توأم نمودن ملاحظات آب و هوایی با توسعۀ پایدار :
کشور های در راه رشد، به درستی بر رشد اقتصادی، ادارۀ منابع زیست محیطی، ثبات اجتماعی و دیگر جنبه های توسعۀ پایدار تأکید دارند. ایالات متحد اعتقاد دارد سیاست گذاری های مربوط به آب و هوا باید این اولویت ها را مد نظر داشته و به تکمیل و پیشبرد آن ها که لازمۀ وجود جامعه ای سالم و انعطاف پذیر است، کمک کند. ایالات متحد به کشور ها مساعدت می کند تا سیاستگذاری های مربوط به تغییر آب و هوا را در دستور کار توسعۀ خود لحاظ نمایند.
▪ امریکا از سال ۱۹۹۱، و با صرف تقریبا ً ۲,۶ میلیارد دلار در برنامه های مربوط به آب و هوا تا به امروز(و بیش از ۱,۱ میلیارد دلار از سال ۲۰۰۱) عامل تغییر آب و هوا را در کمک های خود به توسعۀ جهانی منظور کرده است. استراتژی این آژانس لحاظ نمودن عامل تغییر آب وهوا در پروژه های مربوط به توسعه بوده است تا به این وسیله، ضمن استفاده از منافع آب وهوایی، به سایر اهداف خود، مانند توسعه در زمینه های انرژی و آب، مناطق شهری، حفاظت از جنگل ها، کشاورزی، و کمک در حوادث غیر مترقبه نیز دست بیابد.
▪ برنامۀ تغییر آب و هوای وابسته به یو اس اید دست به ایجاد یک راهنمای انطباق برای کمک به کشور های در راه رشد زده تا این کشور ها بتوانند مسائل مربوط به تغییرآب و هوا را در پروژه های توسعۀ خود بگنجانند. مثلا ً در مالی، یو اس اید برای کشت انواع گوناگون محصولاتی که بتوانند در برابر تغییرات آب وهوایی منجمله تغییرات دما و الگوی بارندگی مقاومت کنند، به کشاورزان کمک می کند. در آفریقای جنوبی که به لحاظ آب در تنگناست، یو اس اید مشغول همکاری با سهامداران محلی و شرکت آب می باشد تا این کشور، با مدیریت بر میزان تقاضا و ایجاد زیرساخت های ضروری، قادر باشد خود را با مشکلات احتمالی ناشی از تغییر آب و هوا انطباق دهد.
▪ در منطقۀ کارائیب، ادارۀ ملی امور اقیانوس و اتمسفر آمریکا (NOAA) با سکرتاریای جامعۀ کارائیب (CARICOM) درمورد پروژۀ انطباق با تغییر آب وهوا همکاری می کند. آمریکا با کشور های شریک خود برای گنجاندن مسئلۀ انطباق با آب و هوا در برنامه های توسعۀ ملی آن ها و همین طور سرمایه گذاری های خصوصی در برنامه های مربوط به آبفشان ها، ادارۀ مناطق ساحلی، و امدادرسانی همکاری دارد.
* با تکیه بر تلاش های منطقه ای موجود پیرامون علم آب و هوا و خدمات، آمریکا با تأمین بودجۀ لازم، دست به ایجاد برنامه ای موسوم به علم و ارزیابی جزایر منطقه ای اقیانوس آرام (Pacific RISA) زد که با همکاری جامعۀ جزایر اقیانوس آرام، به مدیریت در شرایط تهدید های آب و هوایی و مخصوصا ً در بخش های کلیدی مانند منابع آبی، منابع ساحلی، کشاورزی، ادارۀ حوادث غیر مترقبه، و بهداشت عمومی سامان ببخشد.
● نتیجه گیری و پیشنهادات :
ضرورتهای زیست محیطی و محدویت منابع سنگواره‌ای لزوم تغییر سیستم فعلی انرژی و جایگزینی سوختهای سنگوراه‌ای را افزایش داده است. یک سیستم قابل قبول انرژی جایگزین باید مبتنی بر منابع انرژی تجدید پذیر باشد. امروزه برخی از انواع انرژیهای نو یا تجدید پذیر ، مانند انرژی باد ، حتی بدون در نظر گرفتن هزینه زیست محیطی سوختهای سنگواره‌ای ، قابل رقابت با منابع سنگوراه‌ای است و به صورت تجاری عرضه می شوند. کشور ما با برخورداری از پتانسیل بسیار غنی در زمینه انرژیهای تجدید پذیر، موقعیت مناسبی برای عرضه اینگونه انرژیهای در اختیار دارد. شایسته است که با استفاده بهینه از این نعمتهای الهی ، در برنامه ریزی انرژی کشور جایگاه مناسبی برای انرژیهای نو در نظر گرفته شود و با توجه به آثار زیانبار زیست محیطی گازهای گلخانه ای حاصل از تولید و مصرف انرژی ها و سوخت های سنگواره ای و محدودیت منابع سنگواره ای لزوم تغییر الگوی سیستم تولید ومصرف انرژی فعلی و جایگزینی سوخت های فسیلی مبرهن و بدیهی است.
در همین راستا راهکارهای ذیل پیشنهاد می گردد :
۱) صرفه جویی در مصرف انرژی با استفاده از الگوهای صحیح مصرف
۲) جایگزینی انرژی های نوین با سوخت های فسیلی
۳) افزایش بازدهی انرژی از طریق بهره گیری از ماشین آلات و تجهیزات مدرن و کم مصرف
۴) بهره گیری از برنامه های کاربری اراضی و ارزیابی زیست محیطی در طرحهای توسعه جهت حفاظت و پایش هر چه صحیح تر منابع طبیعی
۵) حفظ تنوع زیستی گیاهان و جانوران در منطقه با استفاده از روش های نوین
۶) جلوگیری از قطع بی رویه درختان ، شکار جانوران و آبزیان و ...

تهیه کنندگان:
سید اسماعیل مصطفوی- کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست و کارشناس HSE شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب
علیرضا کاظمی- مهندس صنایع وکارشناس HSE شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب
منابع :
۱- وهاب زاده-عبدالحسین- شناخت محیط زیست- انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد-۱۳۸۲
۲- فرجی، رضا – چگونه از کره زمین محافظت کنیم؟ - نشر شهد - ۱۳۸۵
۳- تعهد جهانی امریکادر مورد تغییر آب و هوا و بهداشت عمومی- نشر توسط دفتر برنامه های اطلاعات بین المللی وابسته به وزارت امور خارجه ایالات متحده امریکا-۲۸ مارچ ۲۰۰۸
۴- دکتر طراوتی، حمید - آخرین نتایج گرمای سال ۲۰۰۳ اروپا از موسسه Earth Policy Institute
۵- لیونل ، هورست - جنبه‌های اخلاقی تغییر جهانی آب و هوا – ماهنامه سیاحت غرب-شماره ۲۸ – ۱۳۸۴
۶- دکتر چانگ ، مارگات - مدیر کل سازمان جهانی بهداشت - حفاظت ازسلامت در برابرتغییرات آب وهوایی – ۲۰۰۸
۷- سایت اینترنتی http://www.who.int/en
۸- اویسی ، فاطمه - لطفی گلمیشه‌ای ، فریبا - مقاله آلودگی هوا و تاثیر آن بر سلامتی انسان‌ها – ۱۳۸۶
۹- هاشمی ، حمیده‌السادات - خزر دریایی از آرزوهای بزرگ – ۱۳۸۷
Intergovernmental Panel on Climate Change -۱۰
parts per million -۱۱
American Institute of Biological Sciences (AIBS) -۱۲

منبع : کانون دانش