نسل تازه موادمخدر در میان جوانان ما

دکتر محمدعلی امام هادی در سال ۱۳۷۲ از دوره پزشکی عمومی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شدند. در سال ۱۳۷۷ در دوره دستیاری پزشکی قانونی همین دانشگاه پذیرفته و در سال ۱۳۸۰ موفق به دریافت مدرک تخصص پزشکی قانونی و بورد تخصص پزشکی قانونی و بورد تخصصی این رشته از دانشگاه علوم پزشکی تهران گردیدند.
ایشان در حال حاضر به‌عنوان یکی از استادیاران دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در بیمارستان مسیح دانشوری دارآباد مشغول فعالیت هستند، دو واحد کالبدگشائی بیمارستانی را در این مرکز راه‌اندازی کرده‌اند. در حدود ۱۰ طرح تحقیقاتی که نیمی از آنها تکمیل شده و نیمی دیگر مراحل نهائی را طی می‌کنند و نیز حدود ۸ مقاله تحقیقاتی چاپ شده در مجلات مختلف علمی ـ پژوهشی ثمرهٔ فعالیت‌های ایشان در این سال‌هاست.
● آقای دکتر اگر موافق هستید، گفتگویمان را با تاریخچه داروهای شادی‌آور شروع کنیم.
در گذشته‌های دور در مکزیک از نوعی گیاه کاکتوس به‌عنوان ماده توهم‌زا استفاده می‌گردید. وسکالین نیز به‌عنوان یک ماده توهم‌زای خیلی معروف در جشن‌های بومی مکزیک مورد استفاده بوده است. یا مثلاً در آمریکای جنوبی بومی‌ها برگ گیاه کوکا را می‌جویدند و سپس کیلومترها به‌دنبال شکار می‌دویدند. یا گفته می‌شود که حسن صباح در قله الموت برای بی‌پرواتر کردن یاران خود به آنها حشیش می‌داده و آنها را آماده ترور می‌نموده است. به دو قرن اخیر می‌رسیم در جنگ‌جهانی دوم و جنگ ویتنام سربازهای آلمانی و آمریکائی LSD مصرف می‌کردند و این باعث می‌شد که خیلی راحت از عواطف دوری کنند مثلاً سربازهای آمریکائی تحت‌تأثیر این ماده می‌توانستند ویتنامی‌ها را زنده زنده بسوزانند. دسته‌ای از قرص‌ها به نام قرص‌های club از اواخر قرن ۲۰ یعنی سال‌های ۱۹۸۰ در انگلستان شایع شد (در میان جوانان ۱۹ـ۱۲ ساله یعنی teenagerها) که در اثر مصرف این داروها فرد احساس فعالیت بیش از حد می‌کرده و می‌توانسته است ۲۴ ساعت به‌طور مداوم برقصد و از آن هنگام این داروها به بازار جهانی راه‌یافت و استفاده بیشتری برای آن پیدا شد که شایع‌ترین آن اکستازی است.
● آقای دکتر، داروهای شادی‌بخش کلاً چه انواع دارند؟
در گذشته اصطلاحی به نام داروهای مخدر یا نارکوتیک وجود داشته است. ولی امروزه استفاده از این واژه منسوخ شده است و اصطلاح ”مواد غیرقانونی‌“ به‌کار می‌رود. این مواد غیرقانونی شامل ۹ـ۸ گروه مختلف می‌شوند که ۴ گروه شایع آن عبارتند از:
فارکوتیک‌ها (تریاک ـ هروئین ـ مورفین ـ کدئین)، محرک‌ها (کوکائین ـ نیکوتین)، کاناپینوئیدها (حشیش ـ گراس ـ ماری‌جوانا) و توهم‌زاها.
داروهائی که امروزه داروهای شادی‌آور نامیده می‌شوند، از سه دسته محرک‌ها و توهم‌زاها و گازهائی مثل چسب‌های تولوئن تولوئیدین و بنزن تشکیل شده‌اند. این گازها به‌صورت استنشاقی استفاده می‌گردند. مثلاً افرادی هستند که به استنشاق چسب یا بنزین وابسته هستند و در اثر مصرف از نظر مغزی تحریک می‌شوند و به آنها حالت سرخوشی دست می‌دهد. ولی قرص‌های شادی‌آور مثل اکستازی شامل دو دسته اول هستند. (یعنی محرک‌ها و توهم‌زاها) کانابینوئیدها یا حشیش‌ها نیز شامل سه نوع مشهور حشیش، گراس و ماری‌جوانا هستند که شادی‌آور نیستند ولی اثر توهم‌زائی دارند. در این میان حشیش خالص‌ترین آنها و ماری‌جوانا دارای خلوص بینابین و گراس از کمترین درجه خلوص برخوردار است. تمام این سه نوع ماده همراه با سیگار کشیده می‌شود.
● کراک و شیشه چطور؟
دو ماده هستند که به تازگی وارد بازار شده‌اند. کراک غربی همان کوک یا کوکائین خالص شده است که جزء محرک‌ها می‌باشد ولی کراک ایرانی یک ماده فارکوتیک است که شیشه تریاک بوده و نحوه مصرف آن نیز به کمک سنجاقی است که در اثر حرارت دود از آن متصاعد می‌شود و بو را با بینی استنشاق می‌کنند. شیشه ایرانی نیز مخلوطی است از اکستازی و کوکائین و مواد دیگری مثل LSD. پس هم یک توهم‌زا است و هم یک محرک. شیشه در درون پایپ‌های شیشه‌ای استعمال می‌گردد.
● در اثر مصرف این مواد چه حسی به مصرف‌کننده دست می‌دهد؟ یعنی اثرشان بر روان آدم‌ها چگونه است؟
محرک‌ها با توهم‌زاها فرق می‌کنند اکستازی را نمی‌توان در خانه و جمع خانواده مصرف کرد و در گوشه‌ای نشست. فرد در اثر مصرف در منزل ممکن است خود را از پنجره پائین بیندازد. این قرص معمولاً در جائی خورده می‌شود که دوستان با هم باشند که بتوانند به‌طور آزادانه حتی تا ۲۴ ساعت به شیدائی و پایکوبی بپردازند و بعد از تخلیه انرژی و پاکسازی مواد از بدن فرد دچار رخوت می‌شود. توهم‌زاهائی مثل حشیش باعث برون‌ریزی عواطف می‌شوند مثلاً یک فرد اگر ذاتاً آدم غمگینی باشد می‌تواند در اثر مصرف زار زار گریه کند یا اگر آدم شادی باشد می‌تواند خنده‌های بلند و بی‌پروا بکند. به‌طور کلی، باعث برون‌ریزی عواطف درونی می‌گردند و فرد درون‌گرا را درون‌گراتر و فرد برون‌گرا را برون‌گراتر می‌کند. خانواده حشیش‌ها تمرکز را نیز کم می‌کنند. این توهم‌زاها باعث ایجاد توهم بینائی، شنوائی و لامسه می‌گردند. توهم بینائی از همه شایع‌تر است. مثلاً جوی آب را یک دریاچه می‌پندارد و شلوارش را بالا می‌زند و از آن عبور می‌کند. این افراد تلقین پذیریشان زیاد می‌شود مثلاً کنار پنجره می‌رود و دوستش به او می‌گوید که ما می‌توانیم بپریم و او خودش را از پنجره پرت می‌کند و فکر می‌کند که هیچ اتفاقی نمی‌افتد. این مسئله خیلی خیلی زیاد اتفاق می‌افتد. در صورتی‌که همین فرد وقتی می‌خواهد از یک پله پائین بیاید می‌ترسد و فکر می‌کند که در برابر یک دره قرار دارد. توهم لامسه به این صورت است که فکر می‌کند زیر پوستش مورچه راه می‌رود و دائم خودش را می‌خاراند یا اینکه صداهائی عجیب و غریب و هذیان‌گونه می‌شنود. اگر مصرف حشیش بالا برود می‌تواند سلول‌های مغزی را کاملاً از بین ببرد. در مصرف مرض حشیش ابتلا به بیماری‌های mania-depressio (شیدائی ـ افسردگی) یا اختلال دوقطبی و نیز اسکیزوفرنی شایع است.
● فرد می‌تواند در اثر مصرف مثلاً مرتکب قتل هم بشود؟
بله هر کاری را می‌تواند بکند. مثلاً جوانی یک رقیب عشقی دارد که همیشه آرزوی نابودی او را داشته است و جرأت مقابله با او را نداشته ولی در مصرف کوکائین یا حشیش این جرأت را پیدا می‌کند که طرفش را خفه کند. البته در مورد حشیش این حالت شدیدتر است.
● این داروها در چه اندازه و دوزی سمی هستند؟
اصولاً هر ماده‌ای در صورتی‌که مصرفش از حد استاندارد بالاتر برود سمی خواهد بود حتی آب ولی این مواد حتی در کمترین مقدار برای بدن سمی هستند.
● این مواد کاربرد پزشکی هم دارند؟
بله. اکستازی از ماده‌ای به نام آمفتامین مشتق می‌شود که جزء دسته محرک‌هاست. و قرص ریتالین که کاربرد درمانی در روانپزشکی دارد از این ماده به‌دست می‌آید ریتالین برای کسانی‌که دچار مرض خواب هستند به‌عنوان ضدخواب به‌کار می‌رود و باعث بی‌خوابی می‌گردد ریتالین مصرف بالائی دارد و حتی متأسفانه مورد سوءاستفاده دانشجویان پزشکی هم قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که برای بیدار ماندن طولانی در شب‌های امتحان از آن استفاده می‌کنند. کاربردهائی هم در گذشته بوده است که منسوخ شده است. مثلاً از قرص کتامین یا گربه یا Cat که شبیه اکستازی است به‌عنوان داروی بیهوشی استفاده می‌گردید ولی به‌دلیل سوءاستفاده پرسنل بیمارستانی از این دارو، از بازار جمع شد. یا در گذشته از ماری‌جوانا برای درمان اسکیزوفرنی استفاده می‌شد.
● کلاً به چه ارگان‌ها و اندام‌هائی آسیب می‌زنند؟
استنشاقی‌ها مثل حشیش‌ها می‌توانند بر ریه اثر منفی بگذارند و چون همراه با سیگار مصرف می‌شوند اثرات سیگار نیز مضاعف می‌گردد. محرک‌ها مثل کوکائین و اکستازی بر دستگاه قلب و گردش خون آثار سوءدارند به‌طوری‌که ضربان نبض را بالا می‌برند، فشار خون را افزایش می‌دهند و در نتیجه حتی احتمال خونریزی‌های مغزی نیز وجود دارد. اتفاقاً به تازگی در بیمارستان لقمان پسر ۱۸ ساله‌ای که با دوستان خود شیشه کشیده بود در اثر پارگی رگ‌های مغزی جان سپرد که اعضایش اهدا گردید.
● کبد و کلیه چطور؟
این داروها چون در کبد تجزیه و تحلیل می‌شوند بر آن اثر سوء می‌گذارند که البته استنشاقی‌ها از این قاعده مستثنی هستند. در مورد کلیه تنها چیزی که تحقیقات آن‌را روشن کرده اثر هروئین است که در کلیه اسکلروز ایجاد می‌نماید.● آیا این داروها اعتیاد هم می‌آورند؟
بهتر است به‌جای اعتیاد از واژه وابستگی استفاده کنیم و فرد مصرف‌کننده را به‌جای معتاد drug abuser بنامیم. وابستگی یعنی حالتی‌که فرد علیرغم اینکه تمایل به ترک ماده را دارد، در اثر ترک علائم شدید روانی و جسمانی به او هجوم می‌آورند.
این وابستگی ۴ معیار (Criteria) دارد: ۱. کنار گذاشتن ماده مورد نظر که ایجاد مشکلات روانی و جسمانی می‌کند. ۲. با این وجود فرد می‌خواهد ترک کند ۳. فرد نمی‌تواند کنار بگذارد. ۴. در فعالیت‌های روزمره‌اش اختلال ایجاد می‌شود. پس اگر کسی سالی یک‌بار مصرف کند و فعالیت‌های زندگی‌اش روی روال باشد وابسته به حساب نمی‌آید. وابستگی کلاً دارای دونوع جسمانی و روانی است. حشیش‌ها و توهم‌زاها فقط وابستگی روانی‌شان زیاد است وابستگی جسمانی‌شان کم است، در صورتی‌که مواد نارکوتیک مثل تریاک هر دو نوع وابستگی را شدیداً ایجاد می‌نمایند. در مورد آن دسته‌هائی که فقط وابستگی روانی ایجاد می‌کنند در هنگام ترک، عوارض جسمانی ایجاد نمی‌شود و سندرم ترک مشاهده نمی‌گردد اما مغز شدیداً دنبال ماده می‌گردد و فرد خیلی تلاش می‌کند که مثلاً به حشیش برسد؛ مثلاً ممکن است جوانی که یک‌بار وارد جمعی بشود و اکستازی بخورد و همین ذهنیت آن‌قدر فرد را راضی می‌کند که دفعه بعد اگر دعوت شود با سر به سمت مصرف این ماده می‌رود ترک محرک‌هائی مثل کوکائین یا آمفتامین عوارض جسمانی اندکی دارند و در اثر ترک، فشارخون فرد پائین می‌افتد ولی ترک کراک ایرانی که از خانواده نارکوتیک‌ها است عوارض جسمانی زیادی دارد که خیلی خیلی بیشتر از تریاک است. عوارض قطع آن مانند یک هروئینی شدید است. وقتی فردی کراک را ترک می‌کند، درد بسیار شدیدی دارد و تمام بدنش می‌لرزد در صورتی‌که در اثر قطع تریاک فرد تا یکی دو روز پا درد، اسهال و دل پیچه دارد.
● این مواد چگونه وارد کشور می‌شوند؟
دو اصطلاح داریم: هلال طلائی که شامل افغانستان و پاکستان است و نیز مثلث طلائی که شامل تایلند، برمه و لائوس است. این هلال و مثلث مسئول پخش مواد غیرقانونی در سراسر جهان هستند که کشور ما از لحاظ همسایگی با هلال طلائی از این جهت در موقعیت خطرناکی قرار دارد. البته شیشه و کراک هم از ژاپن وارد ایران می‌شوند.
● درست است که می‌گویند فقط فقیران از این مواد استفاده می‌کنند؟
این روزها همه چیز عوض شده است اگر چنین چیزی بگوئیم فقط خودمان را گول زده‌ایم مثلاً کوکائین خاص مردم مرفه است و در دبیرستان‌های شمال تهران دیده شده است. اکستازی هم در شمال و هم در جنوب تهران مصرف می‌شود البته بازار فروش آن در جنوب تهران است. البته فقر و نداشتن پول هم مانعی برای مصرف مواد گران‌قیمتی چون شیشه (گرمی ۹۰۰۰ تومان) و کراک (گرمی ۶۰۰۰ تومان) به حساب نمی‌آید.
● تحصیلات چطور؟
قطعاً هر چه میزان تحصیلات بیشتر باشد نگرش منفی نسبت به این مواد بیشتر و میزان مصرف کمتر خواهد بود.
● دختر و پسر؟
در تحقیقی که در مورد مصرف سیگار و حشیش انجام داده بودیم روشن شده بود که درصد بالائی از پسران که سیگار می‌کشند هدفشان کسب شخصیت است و تمایلی برای امتحان مواد دیگر مثل حشیش ندارند، مگر اینکه دنبال تریاک بروند. در مورد دخترها وضع به این صورت بود که تعداد کمتری سیگار می‌کشیدند ولی در همین تعداد کمتر، درصد بسیار بالائی به مصرف شادی‌بخش‌ها و توهم‌زاها علاقه داشتند. یعنی پسرهای سیگاری تجربه زیادی جزء سیگار ندارند اما دخترهای سیگاری علاقه شدیدی به مصرف حشیش و سایر توهم‌زاها و شادی‌بخش‌ها دارند. در مجموع برخلاف آنچه تصور می‌شود نگرش منفی به این مواد در پسرها بسیار بیشتر از دخترهاست.
● آیا مصرف‌کننده‌ها زمینهٔ روانی یا ژنتیکی خاصی دارند؟
دیده شده است که مثلاً شخصیت‌های بزهکار تمایل بیشتری به مصرف حشیش دارند و به‌خصوص شخصیت‌های ضداجتماعی (antisocial) و مرزی (borderline) بیش از سایرین به سمت مواد غیرقانونی و عموماً حشیش میل می‌کنند که جرأت بیشتری به آنها بدهد. مصرف اکستازی هم به همین دلیل در این افراد بالا می‌رود.
● برای مبارزه با مصرف این مواد چه راه‌هائی را پیشنهاد می‌کنید؟
دو راه عمده وجود دارد: ۱. کمک به نقاط هدف یا end pointها ۲. جلوگیری از توزیع مواد که همان مبارزه جدی با مواد است. مورد دوم به‌دلیل موانعی که وجود دارد عملاً بسیار سخت است بنابراین برخی دیدگاه‌ها از آن صرف‌نظر می‌کنند و به سراغ مورد اول می‌روند. باید سنین و نقاط هدف را شناسائی کنیم که عمدتاً شامل سنین راهنمائی و دبیرستان تا ۲۵ سالگی است. باید سعی کنیم این گروه هیچ وقت مصرف‌کننده نشوند یا اگر مصرف‌کننده شدند در آنها وابستگی به‌وجود نیاید. نحوه کار بر روی نقاط هدف به این شرح است که ۱. باید به آنها آگاهی داد که موادغیرقانونی چیست و چه علائمی دارد ۲. رهنمودهای یک زندگی سالم را به آنها آموزش بدهیم. این رهنمودها عبارتند از مهارت‌های ویژه‌ای چون مهارت ”نه“ گفتن، مهارت‌های مقابله‌ای و مهارت سازگاری. مثلاً بچه‌ها باید درک کنند که با درآمد کم و در بدترین محله‌های تهران هم می‌توان زندگی سالمی داشت و باید بتوان با زندگی خود سازگاری پیدا کرد. این در مورد طبقات پائین جامعه است. در مورد طبقات بالای جامعه که به‌علت در دسترس داشتن زندگی مرفه به نوعی احساس پوچی می‌رسند و به سمت تجربه مواد غیرقانونی می‌روند آموزه‌های معنوی درست و مؤثر و به‌دور از تعصب می‌تواند بسیار کمک کننده باشد. البته توجه بکنیم صرف افزایش آگاهی ارزشی ندارد چون ما با آگاهی به باور نمی‌رسیم. حتماً باید رهنمودهای زندگی سالم را آموزش داد تا به چنان باور قوی برسیم که در برابر هر نوع وسوسه‌ای مقابله کنیم مثلاً اگر دوستان جوانی به او گفتند که تو بچه‌ای یا بی‌عرضه هستی، بتوانند در برابر چنین حرف‌هائی مقابله کنند.
● آیا مصرف این مواد از نظر قانونی جرم است؟
براساس ماده قانونی در قانون مجازات اسلامی هرگونه تولید، توزیع و مصرف موادغیرقانونی شلاق و تعزیر را به‌دنبال خواهد داشت.
البته این قوانین فقط در پیشگیری مؤثر هستند و صرف تنبیه و تشویق اهمیتی ندارد. باید تمام مبارزه‌های جدی که ذکر شد صورت بگیرد یعنی مرزها را ببندیم. جلوی ماشین‌های قاچاق را بگیریم و در کتاب‌های درسی و تلویزیون هم آموزش بدهیم و تازه بعد از همه اینها اگر کسی استفاده کرد، باید از نظر روانی و اجتماعی روی او کار شود. یعنی یک تیم متشکل از روانپزشک و روانشناس و یک سم‌شناس، abuser یا بیمار را درمان کنند و بعد از همه این کارها اگر کسی به‌دنبال مصرف رفت باید مجازات شود.
● جناب دکتر امام هادی، به گمان من توضیحات شما خیلی از نکات مبهم را برای خوانندگان ما روشن کرد، اگر قرار باشد تمام حرف‌هایتان را در یک توصیه جمع‌بندی کنید چه خواهید گفت؟
اصل توصیه‌ام به مسئولین است. هشدار می‌دهم که این مواد به سرعت در حال گسترش در جامعه است و باید جلوی آن گرفته شود و رفتارهای خشونت‌آمیز مانند جلب و زندانی کردن و تنبیه و شلاق زدن به تنهائی پاسخگو نخواهد بود. علاوه بر نیروی انتظامی که می‌تواند جلوی ورود و توزیع مواد را بگیرد وظیفه مهمی نیز برعهده آموزش و پرورش خواهد بود. به جوان‌ها هم می‌گویم: از غریبه و دوستانی که به‌طور کامل نمی‌شناسند قرص یا داروئی دریافت نکنند. آگاهی به شکل قرص‌ها داشته باشند. قرص اکستازی کاملاً مشخص است به‌صورت قرص‌های سفید تک‌رنگ و تکی که دارای آرم‌های مختلف چون صلیب، داس و ستاره است در بازار یافت می‌شود. پس به هیچ‌وجه مثلاً هنگامی‌که سرتان درد می‌کند از کسی قرص تکی نگیرید و دقت کنید که قرص حتماً در داخل زرورق یا جعبه دارو باشد.

گفتگو: نیما سیفی

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم