تنها نامی برجا مانده است

در روزهایی كه PERSIA (نام باستانی ایران در زبان های غربی) بر سردر موزه بریتانیا خودنمایی می كند و ده ها هزار نفر از سراسر جهان را برای بازدید از ارزش های تاریخی و فرهنگی ایران به لندن كشانده، كمپانی موسیقی كلوسئوم (Colosseum) در آلمان نیز با همین عنوان، دوستداران موسیقی كلاسیك را به شنیدن ساخته های آهنگسازان ایران امروز با حال و هوایی كه طبعاً ریشه در همان تاریخ كهن دارد دعوت می كند.علی (الكساندر) رهبری، رهبر اركستر و آهنگساز نامدار ایرانی كه به تازگی از رهبری اركستر سمفونیك تهران كناره گرفت، در واپسین سال های دهه ۱۳۵۰ با پشتیبانی مالی وزارت فرهنگ و هنر به ضبط آثاری از امین الله حسین، محمدتقی مسعودیه، هوشنگ استوار، حسین دهلوی، احمد پژمان و اثری از خود با اركستر سمفونیك نورنبرگ در آلمان دست زد. این آثار در سال ۱۳۵۹/۱۹۸۰ با نام «منظومه های سمفونیك از ایران» (Symphonic Poems from Persia) به صورت سه صفحه گرامافون همراه با دفترچه ای به زبان های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی در اروپا انتشار یافت ولی به دلایلی در دسترس علاقه مندان در ایران قرار نگرفت. ناشر این مجموعه خوشبختانه پس از گذشت ربع قرن بالاخره تصمیم به انتشار مجدد این آلبوم گرفت و مجموعه مذكور، هفته گذشته به صورت دو سی دی در یك آلبوم در اروپا منتشر شد. «منظومه های سمفونیك از ایران» نه تنها نخستین مجموعه دربرگیرنده تعدادی از شاهكارهای موسیقی سمفونیك ایرانی است بلكه از شانس پخش و ارائه در بازار جهانی نیز برخوردار شده است. آثاری از این دست همچون مجموعه های ارزشمندی كه منوچهر صهبایی در دهه ۱۹۹۰ در بلغارستان و اتریش به ضبط رسانده و اخیراً در سوئیس (و همچنین ایران) به كوشش خود او انتشار یافته متاسفانه در سطح بازار منطقه محل اقامت وی باقی و تا حد زیادی از نظرها دور مانده است. قطعاتی كه در آلبوم «منظومه های سمفونیك از ایران» به رهبری علی رهبری منظور شده به ترتیب عبارتند از: «تصوف ایرانی روی سُل» از علی رهبری. این اثر در آغاز «خون ایرانی روی سُل» نام داشت و در ایران برای نخستین بار توسط اركستر سمفونیك كنسرواتوار تهران به رهبری آهنگساز به اجرا درآمد. به گفته رهبری «اشتراوس دارای قطعه ای است به نام «خون وین» كه كاری است نسبتاً سبك. هنگامی كه من نیز از واژه «خون» در نام قطعه ام استفاده می كردم ناخودآگاه حال و هوای آن كار برای اروپاییان تداعی می شد لذا در نام آن تغییر كوچكی دادم.» رهبری می افزاید: «این قطعه را تقریباً همزمان با كنسرتو ویولن نوحه خوان در نوزده سالگی نوشتم كه دو سال بعد با اركستر صبا در تالار رودكی به اجرا درآمد و این نخست باری بود كه من در یك كنسرت رسمی رهبری كردم. در ۱۹۷۷ در اتریش نیز آن را با اركستر سمفونیك هنرمندان موسیقی وین اجرا كردم. قطعه مملو از تحریرهای ایرانی است و هنگام آفرینش آن بسیار مراقب بودم تا شبیه موسیقی غربی نشود؛ زیاد هارمونی مصرف نكنم و بیشتر به تمهیدات كنترپوانیك متوسل شوم...» علی رهبری (متولد ۱۳۲۷) دانش آموخته هنرستان موسیقی ملی و آكادمی موسیقی وین است كه از سال ۳-۱۳۵۲ تا ۱۳۵۵ مدیر هنرستان عالی موسیقی و هنرستان موسیقی ملی بود و به تشكیل اركستر ژونس موزیكال ایران (انجمن جوانان دوستدار موسیقی) اقدام كرد كه با آن كنسرت های بسیاری در سراسر ایران برگزار كرد. وی در سال های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ به ترتیب جایزه نخست مسابقه رهبری اركستر در شهر بزانسون (فرانسه) و مدال نقره در مسابقات رهبری اركستر در ژنو (سوئیس) را به خود اختصاص داد. بعدها ضمن رهبری میهمان اركسترهای متعدد در سراسر جهان، از ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۴ رهبری ثابت اركستر فیلارمونیك رادیو و تلویزیون بلژیك را در دست داشت. از دیگر آثار رهبری می توان به «باله ایرانی»، «موسیقی برای حقوق بشر» و «بیروت» (برای نه فلوت) اشاره كرد.قطعات دوم، سوم و چهارم در این مجموعه، ساخته های احمد پژمان است: «رقص»، «امپرسیون هایی از باله» و «راپسودی». این قطعات در سال های اخیر با تغییر نام و در مجموعه ای به نام «حماسه» در ایران انتشار یافته است. «رقص» از نمایشنامه موزیكال سمندر گرفته شده است كه در سال ۱۳۵۵ به سفارش سازمان اپرای تهران ساخته شده است. «امپرسیون هایی از باله» موسیقی برای باله ای است كه در ۱۳۵۲ به درخواست تالار رودكی آفریده شده و در نخستین اجرای آن در تهران دو سولیست از اپرای برلین نیز نقش آفرینی كردند. «راپسودی» نخستین اثر سمفونیك احمد پژمان است كه در دوران تحصیل وی در اتریش نوشته شده و برای اولین بار اركستر رادیو وین آن را نواخت. پژمان (متولد ۱۳۱۴) در تهران نزد حسین ناصحی به فراگیری آهنگسازی و سپس در آكادمی موسیقی وین به تحصیل در این رشته پرداخت. وی از ۱۳۵۵ در دانشگاه كلمبیا در نیویورك نیز به طور ناتمام به تحصیل در رشته موسیقی جاز پرداخت. از دیگر آثار وی باید از اپرای دلاور سهند، اورتور پارسیان، عیاران (برای سازهای ایرانی) و موسیقی فیلم «شازده احتجاب» به كارگردانی بهمن فرمان آرا اشاره كرد. قطعه بعدی «شهرزاد» (در هفت بخش) اثر امین الله حسین (۱۳۶۳- ۱۲۸۵) نخستین آهنگساز ایرانی است كه موقعیت ارائه آثار خود در سطح جهانی را یافت و البته موفقیت های هنری او در ایران بسیار فراتر از آنچه بود جلوه داده شد. وی تحصیلات موسیقی خود را به طور جدی در كنسرواتوار پاریس انجام داد و فعالیت حرفه ای اش را از سال ۱۳۱۴ در فرانسه با ساخت باله «پرواز به طرف نور» آغاز كرد كه این اثر سه سال بعد در تالار اپرای پاریس به اجرا درآمد. نت بخشی از آثار پیانوی حسین همچون «افسانه ایرانی» و «به یاد خیام» در دهه ۱۳۳۰ با همكاری اداره هنرهای زیبای ایران در فرانسه به چاپ رسید. معروف ترین آثار وی سمفونی «خرابه های پرسپولیس» و «مینیاتورهای ایرانی» است كه نشان از علاقه عمیق او به تاریخ و هنر ایران دارد ولی آنچه از امین الله حسین در آلبوم «منظومه های سمفونیك از ایران» به رهبری علی رهبری شنیده می شود بیشتر حال و هوای عربی دارد تا ایرانی؛ همان فضایی كه در موسیقی فیلم های هالیوودی درباره ایران باستان و حتی «چهل دزد بغداد» به گوش می رسد. «شهرزاد»ی كه از ریمسكی كورساكف (آهنگساز روس) شنیده ایم بسیار ایرانی تر از «شهرزاد» به روایت امین الله حسین (آهنگساز ایرانی) است!
سی دی دوم در این آلبوم با شش موومان از «بیژن و منیژه» (با الهام از شاهنامه فردوسی) اثر حسین دهلوی آغاز می شود كه برای نخستین بار در سال ۱۳۵۴ در تالار بزرگ رودكی به صورت باله به روی صحنه رفت. بخش های دیگری از این سوئیت ۲۶ قسمتی در سال ۱۳۵۶ با اركستر سمفونیك رادیو وین به رهبری توماس كریستین داوید به ضبط رسیده كه همراه با بخش های ضبط شده در نورنبرگ در یك سی دی مستقل در سال ۱۳۸۰ در تهران انتشار یافته است. دهلوی چندین بخش از این سوئیت را برای اركستر زهی نیز تنظیم كرده كه پارتیتور آن در سال ۱۳۶۳ در تهران به چاپ رسیده و با اركستر زهی بوهم (Bohemia) از جمهوری چك به رهبری منوچهر صهبایی ضبط و منتشر شده است. حسین دهلوی (متولد ۱۳۰۶) دانش آموخته هنرستان عالی موسیقی (كنسرواتوار تهران) در رشته آهنگسازی است كه موسیقی ایرانی را نیز با ویولن نزد ابوالحسن صبا فرا گرفته است. وی از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۰ مدیریت هنرستان موسیقی ملی و از ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۷ رهبری اركستر شماره یك اداره هنرهای زیبا (اركستر صبا) را در دست داشت. دهلوی در ۱۳۷۱ برای نخستین بار در تاریخ موسیقی ایران با همكاری حدود هفتاد نوازنده سازهای ایرانی، «اركستر بزرگ مضرابی» را تشكیل داد كه پس از اجرای چندین كنسرت موفق به دلایلی همچون مشكلات اقتصادی منحل شد. او نخستین آهنگساز ایرانی است كه به چاپ پارتیتور آثار خود برای استفاده هنرجویان آهنگسازی و پژوهشگران موسیقی چندصدایی ایران اقدام كرده است. از دیگر ساخته های او می توان از سبكبال، فانتزی برای گروه تمبك و اركستر (روی ریتم هایی از حسین تهرانی)، دوئو سنتور، كتاب «پیوند شعر و موسیقی آوازی» و اپرای مانا و مانی (برای كودكان) نام برد كه با گذشت بیست و شش سال از زمان آفرینش هنوز به اجرا نیامده است. اثر بعدی «سوئیت ایرانی» از هوشنگ استوار و متاسفانه تنها اثر قابل دسترس از این آهنگساز برجسته ایرانی است. این سوئیت در سه موومان (پیش درآمد، آواز و رنگ) و در چهارگاه ساخته شده كه برای نخستین بار در مهر ۱۳۵۲ به وسیله اركستر سمفونیك تهران به رهبری فرهاد مشكات به اجرا درآمد. محمود خوشنام (منتقد موسیقی) در همان زمان گفت وگوی جالبی با هوشنگ استوار انجام داد كه در ماهنامه رودكی (شماره ۲۵) به چاپ رسید. استوار در بخشی از مصاحبه درباره این اثر چنین می گوید: «با آنكه این اثر در واقع سوئیت نیست عنوان سوئیت را برای آن انتخاب كرده ام زیرا از زمانی كه در تاریخ موسیقی با لغت سمفونی و فرم آن آشنا شدم همیشه در این فكر بودم كه آیا ممكن است روزی آدم بتواند نظیر آن فرم را با موسیقی ایرانی _ تا حدودی كه قابل قبول باشد _ منطبق كند، البته بدون اینكه از آن فرم كاملاً كلاسیك سمفونی كه در عرض دو قرن واقعاً تحول پیدا كرده دور بیفتد. پس از مدتی تجربه و مطالعه دریافتم بی آنكه احتیاج باشد از فرم های غربی تبعیت یا تقلید كنیم در همین ردیف های معمولی موسیقی ایرانی هم می توانیم نظیر آن فرم را داشته باشیم...» هوشنگ استوار (متولد ۱۳۰۷) پس از فراگیری مقدمات آهنگسازی نزد پرویز محمود (بنیانگذار و نخستین رهبر اركستر سمفونیك تهران) در كنسرواتوار ژنو و كنسرواتوار سلطنتی بروكسل به تحصیل در رشته آهنگسازی پرداخت. وی سال ها استاد هنرستان عالی موسیقی و دانشكده هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) بود. استوار چندی پس از انقلاب به فرانسه مهاجرت كرد ولی در سال ۱۳۸۰ به كشور بازگشت و فعالیت خود را بیشتر به صورت تدریس آهنگسازی ادامه می دهد. از دیگر آثار او باید به چهار حالت (برای ویولن و اركستر زهی)، اجاق سرد ( روی اشعار نیما یوشیج)، باله سیاره و قطعات بسیاری برای پیانو (با الهام از موسیقی ایرانی) اشاره كرد. واپسین اثر در این آلبوم «موومان سمفونیك» از پدر انتوموزیكولوژی ایران محمدتقی مسعودیه (۱۳۷۷-۱۳۰۶) است. این اثر برای نخستین بار در آذرماه ۱۳۵۶ به وسیله اركستر سمفونیك تهران به رهبری جو وان دیدرن ( Jo Van Diederen - رهبر میهمان از هلند) در تالار بزرگ رودكی و در كنار آثاری از كارول چیمانوفسكی، مانوئل دفایا و موریس راول به اجرا درآمد. مسعودیه خود در بروشور آن كنسرت درباره این اثر چنین نوشته است: «موومان سمفونیك، از لحاظ قالب و فرم دقیقاً از طرح سونات كلاسیك پیروی می كند. یعنی شامل اكسپوزیسیون، توسعه تماتیك و رپریز است. دو تم اكسپوزیسیون همان تم هایی فانتزی برای اركستر زهی، اثر دیگر آهنگساز است كه در اینجا دوباره تنظیم شده است. این دو تم سخت نسبت به هم متضاد به نظر می رسند...» مسعودیه در هنرستان عالی موسیقی، كنسرواتوار ملی پاریس، مدرسه عالی موسیقی لایپزیك و دانشگاه كلن در رشته های ویولن، آهنگسازی و موسیقی شناسی تطبیقی تحصیل كرد و پایان نامه دكترای او با عنوان «آواز شور» در سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸) در شهر ریگنسبورگ به چاپ رسیده كه از معتبرترین كتاب ها به زبان آلمانی درباره موسیقی كلاسیك ایران به شمار می رود. وی از همان زمان تا پایان عمر به تدریس در دانشگاه تهران اشتغال داشت و بارها در همایش های جهانی موسیقی شناسی نیز شركت جست. كتاب های گوناگون او به زبان های متعدد همچون «تجزیه و تحلیل چهارده ترانه محلی ایران»، «نسخه های خطی پارسی درباره موسیقی»، آوانویسی و تجزیه و تحلیل «ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران به روایت محمود كریمی» و ... در دسترس علاقه مندان و پژوهشگران است ولی آثار آهنگسازی او كمتر شناخته شده است. علاوه بر موومان سمفونیك كه در «منظومه های سمفونیك از ایران» منظور شده شماری دیگر از آثار او با اركستر فیلارمونیك پلوودیو (Plovdiv) به رهبری منوچهر صهبایی ضبط شده است.در «منظومه های سمفونیك از ایران» جای خالی آثار آهنگسازانی چون امانوئل ملیك اصلانیان، مرتضی حنانه، ثمین باغچه بان، حسین ناصحی، هرمز فرهت و ... به خوبی حس می شود.در اینجا همچنین باید یادی كرد از غلامحسین مین باشیان و پرویز محمود كه پدیدآورنده نخستین آثار سمفونیك ایرانی هستند. این بخش از آثار آهنگسازان ایرانی به دلایل گوناگون همچون نیاز به پشتیبانی قوی مالی و امكانات وسیع برای اجرا و ضبط تا حد زیادی ناشناخته مانده است. كارهای بسیاری ساخته شده ولی تنها نامی از آنها برجای مانده و بسیاری از آهنگسازان نیز تحت تاثیر شرایط، نسبت به حفظ آثار خود بی تفاوت شده اند. انتشار مجدد این آلبوم به رهبری علی رهبری و پخش آن در سطح بین المللی گامی مثبت و موثر برای حفظ و شناساندن این آثار است.

پژمان اكبرزاده

منبع : روزنامه شرق