تصویر ذهنی زنان از بدنشان در دوران بارداری

● مقدمه:
یكی از جنبه‌های مهم سلامت روانی، طبیعی بودن تصویر ذهنی فرد از جسم خویش (Body Image) است (۱). تصویر ذهنی طریقه‌ای است كه شخص خودش را مشاهده می‌كند و دریافتی است كه از چگونگی دیده شدن توسط دیگران دارد. تصـویر ذهنی بـه‌ طور مرتـب در حـالات سلامتی، بیماری و یا صدمات تغییر می‌یابد و این تغییرات نه تنها در وضعیت‌های چون بیماری‌های پوستـی، چاقـی، سوختگـی‌ها و آلوپـسی دیـده می‌شود، بلكـه در پاسخ به تغییـرات مربـوط به بلوغ، كهـولت، حاملگـی و حتی قاعدگـی مورد انتظار است (۲). در طول حاملگی تغییرات اساسی در شكل بدن و وزن ایجاد می‌شود (۳)، به طوری كه حتی قبل از این كه زن مطمئن گردد كه حامله است یا خیر، این تغییرات آغاز شده‌اند (۴). بزرگ شدن شكم، دردناكی و احساس سنگینی پستان‌ها، تهوع، استفراغ، تغییرات پوستی مثل آكنه، عروق عنكبوتی روی صورت و وریدهای واریسی بدن از جمـله این تغییرات هستند (۵). در واقع این كه زنی خودش را به عنوان یك زن حامله در ذهن است (۳). زنانی كه تصویر ذهنی مثبتی از بدن خویش دارند، ممكن است در طی بارداری نیز همان تصویر را حفظ كنند به نحوی كه اگر شخصی حاملگی را با شادمانی بپذیرد حتی ممكن است تغییرات فیزیكی برای وی مطلوب و خوشایند نیز باشد. با این حال برخی زنان با افزایش اندازه شكم، احساس منفی‌تری نسبت به خود پیدا می‌كنند چرا كه شكل بدن زن باردار با شكل بدن زن ایده‌آل در اجتماع كه یك زن لاغر اندام است، مغایرت دارد (۶).
برخی تحقیقات نشان می دهد كه میزان رضایت از تصویر ذهنی در اوایل حاملگی (هفته‌های ۱۴ تا ۱۹) كاهش قابل ملاحظه‌ای نسبت به دوران قبل از حاملگی دارد. داشتن تصویر ذهنی منفی در خلال حاملگی می‌تواند نگران كننده باشد، چـرا كه این تصـویر منفی ممكن است مـوجب رفتارهایی چون رژیم گرفتن و گرسنگی كشیدن شـده و در نهایت منجـر به اضافه وزن ناكافـی، زایمان قبل از ترم، كم وزنـی نوزاد هنگام تولد، تأخیر تكامل كودك و در برخی موارد، مرگ مادر و جنین گردد (۳). وینگـود (Wingood) ۲۰۰۲ و همكاران دریافتند كه مشكلات ناشی از تصویر ذهنی منفی در دوران بارداری، محدود به آن نبوده و این زنان در آینده از روش‌های كنتراسپتیو كمتر استفاده كرده و در معرض خطراتی چون چاقی، كاهـش اعتمـاد بـه نفـس، افسردگـی، حاملگـی ناخواسته و بیماری‌هـای مقاربتی از جمله ایـدز قرار دارند (۷). در بررسی انجام گرفته در مورد ارتباط تصویر ذهنی با رابطـه مادری- جنینـی و تغذیه با شیـر مادر، فاستر(Foster) ۲۰۰۳ و همكاران دریافتند كه زنانی كه رضایت بیشتـری از شكل بدن خود داشتنـد، تمایل بیشتـری به تغذیـه با شیـر مـادر دارند و زنانـی كه تغذیه با شیر مـادر را انتخاب مـی‌كردند دارای سطح بالاتری از همبستگـی با نوزادشـان بودنـد (۸). با توجـه به این مـوارد گسترش رفتارهایـی كه همـراه با تصویر ذهنـی مثبت در خلال حاملگی و بعد از زایمان می‌باشد برای محققـان و عاملان بهداشتـی حائز اهمـیت اسـت (۳). نتایج تحقیقـات انجام شده در این زمینه نشان داده است كه حاملگـی و دوران بعد از زایمان، زمانی است كه تغییرات قابل ملاحظه‌ای در وزن، رضایت از شكل بدن و عادات خوردن در بسیـاری از زنان رخ می‌دهد و این تغـییرات مـی‌تواند اثرات مثبت یا منفی بر سلامت مادر و جنین داشته باشد. ولی اغلب این تحقیقات كمّی بوده و در مورد چگونگـی تجربیات ایجاد شده، توضیحـی ارائه نداده‌اند (۹). بنابرایـن پژوهش كیفی حاضر با هدف توصیف تجارب زنان باردار از تصویر ذهنی بدن خود انجام گرفت.
● مواد و روش‌ها:
پژوهش حاضر از نوع كیفی است و به روش پدیدار شناسی (فنومنولوژی) انجام گردید و در آن از شركت كنندگان خواسته شد تا درباره پدیده‌ای كه تجربه كرده‌اند، شرح و توضیح دهند. جامعه پژوهش كلیه زنان باردار می‌باشند كه در مدت انجام پژوهش به مراكز بهداشتی درمانی امیر حمـزه، ۱۹ انقـلاب و نواب صفـوی شهـر اصفهـان مراجعه كـرده‌اند. معیارهـای پذیرش شامـل زنان بـارداری اسـت كه به شركـت در پژوهش رضایت داشته و قادر به بیان اطلاعات مورد نظر بوده‌اند. معیارهای عدم پذیرش شامل ابتلاء به بیماری‌هـای روانی شناخته شـده و نیز مشكلاتـی نظیر كـری و لالی مـی‌باشد كه در شنوایی و تكلم ایجاد اشكال نماید.
در این پژوهـش از روش نمونه‌گـیری، مبتنی بر هدف و به تعداد كل نمونه‌ها ۱۲ نفر بوده است و از مصاحبه عمیق و ضبط آن روی نوار كاست جهت جمع آوری اطلاعات استفـاده شده است. پژوهشگـر از تاریـخ ۹/۷/۸۳ لغایـت ۷/۱۱/۸۳ مصاحبه‌هـا را (به صورت سئـوال باز) در محل مركز بهداشتـی درمانی انجام داد. حداكثر زمـان مصاحبه‌ها ۵۰ دقیقه و حداقل ۲۵ دقیقه طول كشید و میانگین مدت زمان مصاحبه‌ها ۴۰ دقیقه بود. در این پژوهـش به منظور تعـیین دقت و استحـكام داده‌های استخراج شده از هر مصاحبه، پژوهشگر با استفاده از شماره تلفنی كه از شركت كنندگان دریافت كرده بود، مجـدداً با تك تك آنها تماس گرفته و موافقت آنها با مطالب احراز گردید. یكی دیگر از راه‌های اعتبار پذیر نمودن داده‌ها در این پژوهش، پیگیری كلیه مراحل جمع‌آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل داده‌ها توسط محققی بوده است كه تجارب عالی و ارزشمند در زمینه تحقیقـات كیفـی دارد. در این پژوهش جهـت تعیین پایایی داده‌ها پژوهشگر سعی نموده است كه اطلاعات را با دقت و تأمل جمـع‌آوری كند و از هر نـوع سوگیری اجتناب نماید. همچنین سعی شده است كه از شركت كنندگان مختلفـی استفاده شود كه بتوانند اطلاعات صحیحی را ارائه نمایند. در این پژوهـش روش انتخابـی جهت تجزیه و تحلیـل اطلاعات، شیوه هفت مرحله‌ای كلایزی (Colaizzi) بود.
● نتایج:
از ۱۲ نفر زن باردار شركت كننده در پژوهش تعداد ۱۰ نفر خانه دار و ۲ نفر شاغل بودند. ۷ نفر از آنان، بارداری اول را تجربه می‌كردند، ۴ نفر بارداری دوم و یك نفر بارداری سوم را پشت سر مـی‌گذرادند. محـدوه سنی شركت كننـدگان بین ۲۰ تا ۳۰ سال و میانگین سنی آنان ۶/۲۴ سال بود. از نظر سن بارداری به هنگام مصاحبه، شركت كننـدگان در هفته‌هـای ۶ تا ۳۶ بارداری به سر مـی‌بردند. یافته‌های حاصل از مصاحبه‌هـا در ۱۲۵ كد و ۲ دسته اصلی تحت عنوان ً تغییرات همراه با عدم رضایت و تغییرات همراه با رضایت و پذیرش ً قرار گرفت.
▪ دسته تغییرات همراه با عـدم رضـایت دارای ۳ زیر دسته:
۱) تغییـرات ظاهری نامطلوب،
۲) باورها، اعتقادات و تفكرات دربـاره پایدار مانـدن تغییـرات در دوره بعـد از زایمان
۳) تغییرات در رفتار و ظاهر بدن جهت كاهش تنش حاصل از تغییرات بارداری بود.
▪ دسته تغییرات همراه با رضایت و پذیرش دارای ۳ زیر دسته:
۱) تغییرات ظاهری مطلوب،
۲) اعتقادات و باورها در مورد عمومی و موقت بودن تغییرات
۳) حاملگی متعاقب ناباروری بود. نمونه‌ای از تجـارب در رابطه با تغییرات ظاهری نامطلـوب شامل: بزرگ شدن باسن، شكم و پهلوها، ورم دسـت و پا و صورت، احسـاس خشكی پوست صورت و دست‌ها، تیره شدن رنگ پوست، ریزش موی سر و افزایش موهای زاید بدن می‌باشد.
نمونه‌ای از تجـارب در رابطه با نگرانـی در مورد پایدار ماندن تغییرات ظاهری نامطلوب در دوره بعـد از زایمان شامـل: احساس نگرانـی درباره بزرگ ماندن شكم و باقی ماندن لكه‌ها و تیرگـی پوسـت و كاهش زیبایـی شكم بعـد از بارداری مـی‌باشد. با این حال زنانی كه بارداری دوم و سوم خود را تجربه مـی‌كردند علی‌رغم آنكه تغییرات بدنی خود را نسبت به بارداری اول به شكل (تغییرات بیشتر) توصیف می‌كردند، ولی نگرانی كمتری در مورد بازگشت تغییرات بدنی داشتنـد.
ـ نمونه‌ای از تجارب در این رابطـه شامل: برگشت تغییرات بدنی به وضعیت اول بعد از زایمان (به دلیل برگشت تغییرات در حاملگی قبلی).
ـ همچنین نمونه‌ای از تجـارب در رابطـه با تغییـرات در رفتار و ظاهـر بدن جهت كاهش تنش حاصل از تغییرات بارداری شامل: تصمیم برای رژیم گرفتن در دوران شیردهی و انجام ورزش و پوشیدن گن، استفاده از لوازم آرایش جهت پوشاندن تغییرات پوستی ناشی از بارداری و مراجعه به پزشك متخصص پوست جهت مداوای خطوط شكمی می‌باشد.
ـ نمونه‌ای از تجارب در رابطه با تغییرات ظاهری مطلوب شامل: روشن‌تر شدن رنگ پوست، از بین رفتن لكه‌های پوستی و سفید شدن آنها، از بین رفتن ریزش مو و بزرگ شدن سینه‌ها می‌باشد.
ـ علاوه بر این نمونه‌ای از تجارب در رابطه با اعتقادات و باورها در مورد عمومی و موقت بودن تغییرات شامـل: اعتقاد به مـوقت بودن لكه‌هـا و تغییرات پوستی و اعتقاد به طبیعی و موقت بودن تغییرات بدنی در بارداری می‌باشد.
ـ همچنین نمونه‌ای از تجارب در رابطه با حاملگی متعاقب ناباروری شامل: احساس خوشحالی روز افزون از تغییرات بدنـی در بارداری، عـلاقه به بزرگ شدن سریـع شكم و آشكار شدن تغییرات بارداری و علاقه به مشاهده تغییرات بدنی در ارائه می‌باشد.● بحث:
براسـاس نتایج پژوهش زنان باردار تغیـیرات گسترده‌ای را در ظاهر بدن خود تجربه می‌كنند و این تغییرات برای آنان می‌تواند گاه مطلوب و در پاره‌ای از مـوارد نامطلوب باشـد. در این زمینـه دیـویدسـون (Davidson) ۲۰۰۴ مـی‌نویسد: در طول دوران بارداری به مـوازات تغییـرات قابـل ملاحظه‌ای كه در مدت زمان نسبتاً كوتاهی بوجود می‌آید، زنان تغییراتی را در تصویر ذهنی از بدن خویش تجربه مـی‌كنند (۱۰). در پژوهش حاضر تغییرات ظاهری نامطلوب در زنان باردار منجر به عدم رضایت از تصویر ذهنی بدن گشته بود.
احساس مسن جلوه كردن، از دیگر تجاربی بود كه موجب عدم رضایت زنان از تصویر ذهنی بدنشان گردیده بود. معین ۱۳۸۱ در این باره می‌نویسد این طـرز فكر در جامعه ما كه زن بدون بچـه جوان است و زن بچـه‌دار پیـر است موجب مـی‌گردد تا زن باردار حاملگـی را یك یورش و غارت كننده جوانی خویش بداند (۱۱). احساس چاق شدن و افزایش وزن و حجم بدن از دیگر تغییرات همراه با عدم رضایت بود. نتایج مطالعه دی پیترو (Dipietro) ۲۰۰۳ نشان داد كه حالت‌های روانی منفی نسبت به اضافه وزن دوران بارداری حتی اگر در محدوده توصیه شده باشد معمول است (۱۲). نتایج مطالعه‌ای كه توسـط بارتوسیكـوا (Bartosikova) ۲۰۰۲ در ۷۹۱۱ زن حامله انجام گرفت نشان داد كه ۱۲ درصد از زنان باردار در مورد وزن خود شدیداً نگران هستند و دیدگاه آنها نسبت به وزن بدن منفی است. وی این دیدگاه منفی نسبت به وزن را متأثر از عوامل جسمی، روانی و جنبه‌های اجتماعی برشمرد (۱۳). بنابراین با تكیه بر این مطالعات، زنان باردار نگرانی‌هایی را مبنی بر داشتن اضافه وزن تجربه می‌كنند و در این راستا به دریافت مشاوره وزن‌گیری و اطلاعاتی درباره تغذیه صحیح در دوران بارداری و اضافه وزن متنـاسب با نمـایه تـوده بـدن در ابتـدای بارداری نیـاز دارند. بنـابراین مـی‌توان با ایجاد امكانات مشـاوره‌ای در مـراكز بهداشتـی گامی مؤثر در جهت سلامتـی مادران باردار و جنـین آنان برداشت.
همچنین تشویق زنان توسط پرسنل بهداشتی-درمانـی در رابطـه با تغذیه كـودك با شیر مـادر می‌تواند در كاهش وزن بعد از زایمان و رسیدن بـه فرم بدنـی مطلوب كمـك كننـده بـاشد. در مطالعه حاضر زنان باردار نگرانی‌هایی مبنی بر پایدار ماندن تغییرات حاصل از بارداری (در دوره بعد از زایمان) تجربه كرده بودند زنان باردار جهت بازگشت به فرم بدنی قبل از بارداری در دوران نفـاس، تصمیم به تغـییر رفتار در زندگـی خود می‌گیرند كه در این رابطه یكی از جنبه‌های مورد توجه زنان، تصمیم به انجام ورزش در دوره بعد از زایمـان است. در همین راستا مطالـعه پرایس نشان داد كه زنان، نگرانی‌هایی در مورد بازگشت بدن به شكل قبل از بارداری تا مدت ۳ ماه بعد از زایمان مطرح می‌كردند به طوری كه احساس نیـاز به ورزش در دوره بعـد از زایمـان وجـود داشته و این نیاز تحت تأثیر تمایل همسران مبنی بر بازگشت به آنچه قبل از بارداری به عنوان ً ظاهر جذاب ً بوده قرار مـی‌گیرد (۱۴). با توجه به این نتایج و با سود جستن از این انگیزه زنان در دوران نفـاس و در اختیـار قرار دادن امكانـات مناسب می‌توان سبك‌های زندگـی سالم را در میان زنان در سنین باروری ترویج نمود. همچنین تشـویق زنان با بارداری طبیعی به انجام تمرینات ورزشی منظم در دوران بارداری می‌تواند در پیشگیری از وزن‌گیـری زیاد در دوران بـارداری و در نتیجـه اضافه وزن و چاقی بعد از زایمان مثمر ثمر باشد. در پژوهش حاضر تغییـرات ظاهری مطلوب با تصویر ذهنـی مثبت از بـدن همراه بود. مطالـعه ریچاردسـون (Richardson) ۱۹۹۰ كـه در مورد تجارب تغییرات بدنی در دوران بارداری انجام گرفت بیانگر این نكته بود كه بارداری با تغییرات متعـدد و معمولاً رضایـت بخـش بدنـی همـراه است (۱۵).
در این پژوهش عـلاوه بر تغییرات ظاهـری مطلوب، بارداری متعاقب ناباروری نیز با پذیرش و رضایت از تغییرات بدن همراه بود. علاوه بر این یافته‌هـای این پژوهـش، نشان مـی‌دهد كه آگاهی زنان از تغییرات جسمی و روند آن در دوران بارداری و نیز نحوه بازگشت این تغییرات در دوران بعد از زایمان، نقش مهمی در پذیرش آن دارد. همچنین همان طور كه نتایج پژوهش حاضر نشان داد اعتقاد به عمومی و موقت بودن تغییـرات تأثیـر عمـده‌ای در پـذیرش تغییـرات بارداری دارد. در همین راستا در پژوهش حاضر زنانی كه بارداری دوم و سوم را تجربه می‌كردند، ولی نگرانـی كمتری در مورد بازگشت تغییرات بدنی داشتند. بنابراین به ارائه كنندگان مراقبت‌های دوران بارداری پیشنهاد مـی‌شود كه جهت تثبیت تصویر ذهنـی مثبت از بدن در طول بارداری به ارائه اطلاعاتی در زمینه تغییرات بدنی در دوران بارداری و بعد از زایمان پرداخته و در جلسات مشاوره با مددجویان درباره این مسائل بحث و تبادل نظر نمایند و بـدین ترتیب علاوه بر كمك به زنـان در پـذیرش بهتـر تغییرات بـارداری از شكل‌گیری انتظارات غیر واقعی در دوران بارداری و بعد از زایمان پیشگـیری نمایند و بدین‌ترتیب از ایجاد تصویر ذهنی منفی و تبعات نامطلوب آن بر سلامتی مادر و جنین جلوگیری كنند.

مهناز نورزوی، حمیده بایرامپور، حیدرعلی عابدی
منابع:
۱. Schofield I, Health H. Healthy aging. London: Mosby. ۱۹۹۹.
۲. Salter M. Altred body image. ۲th ed. London: Bailliere Tindall. ۱۹۹۷.
۳. Boscaglia N, Skouteris H. Changes in body image satisfaction during Pregnancy: a comparison of high exercising and low exercising women. Austuralian and New Zealand journal of obstetrics and Gynecology ۲۰۰۳; ۴۳ (۱): ۴۱.
۴. www.woman.gov/BodyImage/BodyImage.cfm page:۱۳۳.
۵. نصیری م. بهداشت روانی بارداری و زایمان. چاپ اول. تهران: بشری. ۱۳۷۹.
۶.. میرزایی سیف آبادی ر، شفیعی ن. پرستاری و بهداشت مادران و نوزادان. چاپ اول. تهران: بشری. ۱۳۸۱.
۷. Wingood GM. Body image and African American females sexual Health. Journal of womens health gend based med ۲۰۰۲; ۱۱ (۵): ۴۳۳-۹.
۸. Foster SF. Body image, maternal fetal attachment, and breast feeding. Journal psychosom research ۲۰۰۳; ۴۱ (۲): ۱۸۱-۴.
۹. www.hud.ac.uk/hhs/dbs/psysoc/research/nme/۲۰۰۱/abstracts۲۰htm.
۱۰. Davidson M, Olds S. Maternal-newborn nursing & womens health care. Newjersi: Pearson prentice hall. ۲۰۰۴.
۱۱. معین ز. بهداشت روانی مادران در دوران بارداری. چاپ اول، تهران: معاونت امور فرهنگی و پیشگیری. ۱۳۸۰.
۱۲. Dipietro J, Miller S. Psychological influences on weight gain attitudes and Behaviors during pregnancy. Journal of the American dietetic Association ۲۰۰۳; ۱۰۳ (۱۰): ۱۳۱۳.
۱۳. Bartosikova Z, Tyrlik M. Perception of changes in body weight during pregnancy. Ceska-gynekol ۲۰۰۲; ۶۷ (۲): ۶۵-۷۱.
۱۴. Henderson C, Jones K. Essential midwifery. London: Mosby. ۱۹۹۷.
۱۵. Richardson P. Womens experiences of body change during normal Pregnancy. Maternal child nursing journal ۱۹۹۰; ۱۹ (۲): ۹۳-۱۱۱.

منبع : مجله دانشکده پرستاری و مامایی