چالش‏های اجتماعی مسئله حجاب

عباس معلمی مهندسی صنایع خود را پیش از انقلاب به اتمام رسانده و پس از انقلاب در قم در زمینه برنامه ریزی اسلامی كار كرده است. اكنون نیز مدیر كل پژوهش و قائم مقام مركز پژوهش‏ها اسلامی صدا و سیما است.
● در ابتدا لطفاً وضعیت حجاب در كشور را آسیب‏شناسی كنید؟
▪ اگر بخواهیم به صورت كلان وضعیت حجاب را بررسی كنیم باید بگویم كه وضعیت حجاب در كشور ما نسبت به اكثر كشورها حتی بعضی از كشورهای اسلامی وضعیت مطلوب و بهتری را دارد. البته نسبت به آن توقعاتی كه از یك جامعه اسلامی و انقلابی است این وضعیت برای یك كشور اسلامی و انقلابی وضعیت مناسبی نیست و در این چند سال اخیر نسبت ارزش‏های ما سیر رو به رشدی را نداشته است.
● منظور دقیق شما از مطلوب و نا مطلوب بودن وضعیت حجاب چیست؟
▪ منظور من نسبت وضعیت است به طوری كه در كشورهای غیر اسلامی و حتی در برخی از كشورهای اسلامی مانند مصر، بخش‏هایی از لبنان، امارات یا حتی پایتخت عراق وضعیت حجاب نامطلوب شده است كه عریان بودن سر و دست عادی شده و در كشور ما وضعیت حجاب نسبت به آن كشورها مطلوب‏تر است ولی وقتی كه ما به ارزش‏ها و احكام دینی خودمان نگاه می‏كنیم این وضعیت را مطلوب نمی‏دانیم. در ارزش‏های ما برای زن حد مشخصی وجود دارد و نسبت به این احكام و ارزش‏ها در اكثر شهرهای بزرگ كشور وضعیت نامطلوب است حتی تا حدودی عرف دارد تغییر می‏كند و شما نمی‏توانی به زنی كه مقداری از موی سر او از روسری بیرون است بگویی تو بد حجابی و ارزش‏ها را رعایت نكردی و دارد در معنای عرفی حجاب تصرف می‏شود كه این مسئله بسیار خطرناك است و این مسئله در بعضی از مناطق شهرهای بزرگ تا جایی رسیده است كه اگر زنی بخواهد حجابی را كه نظر شارع مقدس است رعایت كند عمل غیر عرف انجام داده است به عبارتی جای ارزش و ضد ارزش عوض شده است كه امری خطرناك است.
● نظر شارع مقدس چیست؟
▪ چیزی كه شرع مشخص كرده همان پوشش بدن و سر غیر از صورت و دست‏ها است.
● به‏طور دقیق بیان فرمایید حد پوشش چیست؟
▪ یعنی اینكه جذابیت‏های بدن زن در معرض دید نامحرم قرار نگیرد. اگر بخواهیم دقت بیشتری روی این موضوع داشته باشیم باید در كنار پوشش مسئله آرایش را نیز مطرح كنیم. ممكن است یك زن پوششی داشته باشد كه به ظاهر طبق احكام اسلامی باشد ولی مورد نظر شارع مقدس نباشد آن هم از نظر زیور آلات، آرایش و حتی نوع رفتار كه در حقیقت باعث عدم پوشش جنسی زن می‏شود حتی ممكن است زنی چادر و مقنعه را برای پوشش اسلامی استفاده كند اما رنگ آن چادر و مقنعه ایجاد جذابیت جنسی كند كه اشكال دارد. در اصل حجاب و پوشش برای این قرار داده شد كه وقتی زن وارد اجتماع می‏شود به عنوان یك كالای دیدنی مورد ارتباط قرار نگیرد و از جذابیت‏های جنسی او استفاده نشود.
● شما به جلب توجه زن اشاره كردید. ملاك جلب توجه چیست آیا به عرف جامعه برمی‏گردد یا شرع به طور دقیق مشخص كرده است؟
▪ قبل از این مسئله به این اشاره می‏كنم كه جلب توجه بعد از رعایت حد پوشش مطرح می‏شود و عده‏ای نگویند كه در كشورهای غیر اسلامی زن مسلمان با حجاب جلب توجه می‏كند پس نباید حجاب داشته باشد و منظور از جلب توجه مشخص است یعنی نظر مردان به این سو می‏رود كه نسبت به یك زن توجه و استفاده جنسی ایجاد می‏شود. و با توجه به این مسئله ملاك جلب توجه عرف اما عرف شرعی است و یك زن باید علاوه بر رعایت شرع عرف محیط خود را نیز رعایت كند.
● با توجه به این نكته پس اگر به فرض در جامعه ما همه زنان از حداقل پوشش شرعی استفاده كردند آیا چادر اشكال شرعی پیدا می‏كند و شامل حكم جلب توجه می‏شود؟
▪ از طرفی جلب توجه چادر در چنین محیطی زمینه نگاه و استفاده جنسی مردان را فراهم نمی‏كند و از طرفی بعضی از وقت‏ها برخی جلب نظرها شاید جزء استحباب شود بطوری كه گاهی یك واجب اسلامی ترك شده یا یك عمل نیك به فراموشی سپرده شده مثل اینكه كمك كردن به فقرا كه امری مستحب است در جامعه به فراموشی سپرده شده و عده‏ای به عمد صدقه را آشكارا به فقیر می‏دهند حتی در تلویزیون هم نشان داده می‏شود تا آن عمل نیك را ترویج كنند. در اینجا هم اگر در منطقه‏ای یا شهری حجاب برتر فراموش شده یا از بین رفته خانمی با چادر ظاهر می‏شود و جلب نظر می‏كند به این معنا كه حجاب برتر را ترویج كند.
● لطفاً به این سوال پاسخ دهید كه آیا حجاب یك مسئله درونی و شخصی است یا یك مسئله بیرونی و اجتماعی؟ علت آن را بیان كنید.
▪ حجاب و عدم آن علاوه بر آثار و پیامدهای فردی در اجتماع نیز آثار و پیامدهایی دارد و نیز برای بی‏حجابی در اسلام جزای دنیوی قرار داده شده پس فقط یك امر شخصی نیست مثل غیبت كردن كه گناهی فردی است و عذاب و جزای آن به عهده حاكم نیست. حجاب چون پیامدهای اجتماعی دارد پس مسئله‏ای است مربوط به اجتماع.
● برخی معتقدند علت اینكه وضعیت حجاب در كشور ما بدین صورت شده این است كه حجاب از یك مسئله درونی به یك مسئله بیرونی و اجتماعی تبدیل شده است در صورتی كه حكومت‏ها و اجتماع دخالتی در این امر نمی‏كردند. نظر شما در رابطه با سخن چیست؟
▪ اولاً اینكه قبلاً عرف جامعه بر اساس تعالیم اسلامی شكل گرفته بوده و كسی تخلف نمی‏كرده و در جامعه الگویی غیر از این نبوده است البته اگر زنی تخلف می‏كرد جامعه هم با او برخورد می‏كرد. مگر خانم قرهالعین و خانم فاطمه سیاح كه بی‏حجاب در جامعه ظاهر شدند جامعه نسبت به آنان واكنش نشان نداد. حتماً در فیلمی كه در زمان طاغوت ساخته شد با نام شوهر آهو خانم كاملاً مشهود است كه وقتی بدون حجاب در جامعه ظاهر می‏شدند عده‏ای با او برخورد می‏كردند پس معلوم می‏شود كه واكنش اجتماع بوده و حجاب را مسئله‏ای اجتماعی می‏دانستند یا حتی ناصرالدین شاه با مسئله بی‏حجابی در قزوین مخالفت كرده بود كه به طور دقیق داستانش را به خاطر ندارم اما از طرف حكومت‏ها هم اگر بی‏حجابی بوده برخورد می‏شده است.
● به نظر شما پیامدهای اجتماعی و فردی بی‏حجابی و عدم پوشش اسلامی زنان در جامعه چیست؟
▪ مسئله فقط پوشش نیست بلكه در كنار آن مسئله آرایش هم هست و باعث شده است حریم‏های عفاف از بین برود. عدم پوشش اسلامی در جامعه باعث شده است كه محیط اجتماع از حالت اصلی خود كه محیطی برای تلاش و كوشش است فاصله گرفته و سلامت آن تهدید شده است. جذابیت‏های جنسی در معرض دید عموم قرار گرفته و سلامت جنسی جامعه به خطر افتاده است. البته نكته‏ای كه باید بگویم این است كه وقتی گفته می‏شود حجاب آنچه كه در ذهن می‏آید پوشش زنان است گویا مرد به هر شكل می‏تواند در جامعه ظاهر شود و یا اینكه هر نوع برخوردی در اجتماع را نسبت به این مسئله داشته باشد. اما اینطور نیست و اسلام در مورد نگاه كردن مرد به زن هم احكام و دستوراتی دارد و همانطور كه برای زنان دستور دارد، برای مردان هم حكم دارد. به عبارت بهتر همان طور كه اسلام برای زنان راهی را باز كرده است تا هدایت شوند به مرد هم صراط مستقیم را نشان داده است. مرد هم در اجتماع باید عفاف داشته باشد و محیط اجتماع از هر طرف باید سالم باشد.
پیامد و اثر نامطلوب بی‏حجابی و به طور كلی گناه این است كه محیط اجتماع غیر الهی می‏شود و فرد از خدا دور می‏شود و دیگر اینكه زن بدحجاب ثبات خانواده را از بین می‏برد چونكه وقتی مرد و زن قصد دلبری در اجتماع داشته باشند و یك فرد در اجتماع دائماً مورد تحریك جنسی از جانب دیگران قرار گیرد آسایش خانوادگی و روانی او به خطر می‏افتد. وقتی افراد یك جامعه همدیگر را تحریك جنسی می‏كنند پیامدهای خاصی هم بوجود می‏آید مانند دزدیده شدن زنان و دختران، تجاوز، همجنس‏گرایی و... البته برخی به غلط می‏گویند كه علت اینها این است كه افراد جامعه محدود می‏شوند وعده‏ای بر اثر این محدودیت از خط بیرون می‏زنند اما آن طرف دنیا زن‏ربایی بیشتر است یا اینجا. تجاوز به عنف در كشورهای آزاد جنسی بیشتر است یا در كشوری كه این مسائل محدود شده است. همجنس‏گرایی آن طرف بیشتر است یا این طرف. شهوت مسئله‏ای است كه هر قدر به آن دامن بزنید گسترش بیشتری پیدا می‏كند.
● پس در این صورت آیا شما عدم پوشش زنان را با شهوت رانی یكی می‏دانید؟
▪ نه یكی نیست بلكه عدم پوشش یا پوشش نامناسب زن تحریك كننده شهوات است و زمینه‏ساز این مسئله است كه البته این زمینه سازی بستگی به عرف جامعه دارد. كه ممكن است بی‏حجاب بودن یا نداشتن پوشش اسلامی مسئله‏ای عادی باشد كه محرك شهوات نباشد مثل چین كمونیست كه زمانی زن و مرد لباس‏های شبیه به هم می‏پوشیدند و همه زنان هم تقریباً هم لباس بودند و فقط موی سرشان پوشیده نبود مثل لباس سربازی. در آن محیط و در عرف آن جامعه ممكن است زنان با حضور خود در آن جامعه با آن پوشش زمینه ساز شهوات نباشند البته لوازم منفی خاص خود را دارد و در حقیقت چون خداوند چنین دستوری برای زنان داده است قطعاً زنی كه پوشش كامل اسلامی ندارد به نسبت زمینه‏ساز چنین امری است حال ممكن است نسبت كم یا زیادی داشته باشد. به هر حال این مسئله آغازی است برای ایجاد زمینه‏های فساد فردی و اجتماعی. البته گاهی یك خانمی از یك مدل آرایشی یا پوششی كه آن طرف دنیا به عنوان جلب توجه استفاده می‏شود به عنوان اینكه این لباس و آرایش مُد است استفاده می‏كند و قصد جلب توجه هم ندارد و زنی عفیف است اما وقتی كه با آن ظاهر در جامعه می‏آیدمورد توجه و نظر قرار می‏گیرد و فضای عفیفانه جامعه را برهم می‏زند. در كشور ما بسیاری از خانم‏هایی كه با حجاب نامناسب در اجتماع ظاهر می‏شوند اگر مردی بخواهد برخوردی شهوانی با آنان داشته باشد عكس العمل نشان می‏دهند و اجازه چنین برخوردی را نمی‏دهند حتی من زنی در تهران را دیدم كه به خاطر ظاهر او كسی فكر خوبی راجع به آن زن نمی‏كرد و در كنار خیابان هم منتظر ماشین بود. چند ماشین مختلف با مدل‏های بالا و پایین هم جلوی او نگه داشتند اما این زن سوار تاكسی شد و صندلی عقب هم نشست. من به دوستم گفتم كه این زن با این ظاهر اگر قصد بی‏عفتی داشت یا سوار آن ماشین‏ها می‏شد یا حداقل عقب نمی‏نشست. اگر كسی در خیابان هم به این خانم دست بزند قطعاً توی گوشش می‏زند پس این زن قصد بی‏عفتی ندارد اما نمی‏فهمد كه وقتی با چنین ظاهری در جامعه ظاهر می‏شود نظر همه را به خود جلب می‏كند و زمینه ساز مسائل شهوانی می‏شود.● الگوی برتر حجاب را چه می‏دانید و ویژگی‏های الگوی برتر حجاب چیست؟
▪ الگوی حجاب یعنی اینكه پسندیده است وقتی زن وارد اجتماع می‏شود و با مردان برخورد اجتماعی دارد زیبایی‏های جسمانی خود را پوشیده نگه دارد. حال حجابی حجاب برتر است كه به این مفهوم بیشتر كمك كند. منظور از حجاب این است كه رابطه جنسی نامشروع را قطع كند و آن قیچی كه بیشتر این رابطه را قطع كند الگوی برتر حجاب است حال چادر باشد یا هر پوشش دیگری. و البته چادر به عنوان پوشاننده‏ترین نوع پوشش معرفی شده و مشكی بودن آن هم علت‏های زیادی دارد. یكی اینكه رنگ مشكی پوشاننده رنگ‏های دیگر است كه زیر آن هر رنگی باشد می‏پوشاند و از جهتی دیگر رنگ مشكی رنگ جلال و جبروت است و اگر دقت كنید رنگ لباس‏های دیپلمات‏ها و حتی ماشین‏های آنها مشكی یا تیره است كه به‏خاطر جبروت آن است و رنگ مشكی چادر هم برای زنان جبروت و جلال و حریم ایجاد می‏كند.
● برخی معتقدند، دوران سازندگی و حاكمیت تفكر توسعه تأثیر منفی بر مسئله حجاب گذاشته است. آیا شما با آنها همفكر هستید، چرا؟
▪ این حرف درستی است. به این علت كه تغییر ارزش‏ها پیدا شد. زمان جنگ برای افراد جامعه افتخارات دیگری بود. افتخار به این می‏شد كه من مسلمان‏تر هستم. البته نه از روی ریا بلكه بر اساس ارزش‏ها. بعد از آن دوران، برنامه توسعه اقتصادی جمهوری اسلامی مطرح شد و برخی در اسم برنامه اشكال كردند كه جمهوری اسلامی در اقتصاد خلاصه نمی‏شود و اسم آن را به برنامه توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی تغییر دادند اما محتوا را حفظ كردند. نكته‏ای كه در اینجا مهم است این است كه آن برنامه دقیقاً الگو گرفته از برنامه‏های توسعه سایر كشورها بود و اقتصاد در آن برنامه اصل بود كه اولین و بزرگ‏ترین دسته بندی آن عبارتست از: كشاورزی، صنعت و خدمات كه فرهنگ جزو خدمات محسوب می‏شد و برای مكانیزه شدن كشاورزی و صنعت، آموزش به عنوان خدمات برای توسعه برنامه ریزی شد. البته نیازهای مادی رد نمی‏شود ولی بحث بر سر محور بودن آن است و محورها و ارزش‏های جامعه اسلامی عوض شد. وقتی ارزشها و محورها عوض شد الگوی حجاب هم كه از ارزش‏های جامعه اسلامی است عوض می‏شود. در این تفكر، توسعه یافته؛ كشورهای اروپایی هستند و توسعه نیافته را كشور خودمان می‏انگارد و برخی هم می‏گویند ژاپن اسلامی و فكر می‏كنند برای پیاده كردن برنامه توسعه غربی در جامعه می‏شود اخلاق اسلامی را حفظ كرد. در صورتی كه قالب باید با محتوا هماهنگ باشدمحتوا را نیز با خود می‏آورد. تفكر توسعه، شعارهای انقلاب و وصایای شهدا را از دیوار و اتوبوس‏ها برداشت و به جای آن توجه به مادیات و مواد مصرفی را تبلیغ كرد و این شد زیبا سازی شهر.
● حدود و اختیارات و وظایف حكومت در رابطه با مسئله بد حجابی چیست؟
▪ اگر در جامعه اینطور بود كه همه به‏خاطر دهن كجی به اسلام و انقلاب بد حجاب یا بدون حجاب وارد جامعه می‏شدند، برای حكومت یك راه بود و اگر كسانی به خاطر بی اطلاعی و عدم آگاهی بی حجاب بودند وظیفه حكومت تفاوت داشت كه مشخص است حكومت می‏بایست از طریق رسانه‏ها و ابزارهایی كه در دست دارد به آنان آگاهی دهد. مسئله‏ای كه در جامعه ما برخی به اشتباه عمل می‏كنند اینست كه برای همه بیماران یك نسخه می‏دهند در صورتی كه هر مریضی یك نسخه جداگانه می‏خواهند و نحوه برخورد با خانم‏های بد حجاب به عوامل و علل بد حجابی آنان بستگی دارد. نكته دیگری كه حكومت در برخورد با بد حجابی باید مد نظر داشته باشد اینست كه همه عوامل حكومت باید در یك راستا و هماهنگ عمل كنند.
در نماز جمعه بد حجابی محكوم می‏شود و در برنامه‏های تلویزیون رابطه زن و مرد نامحرم عادی جلوه داده می‏شود. نیروی انتظامی می‏گیرد و دادگستری رها می‏كند. این وضعیت برای بك حكومت هماهنگ نیست و می‏بایست یك برنامه هماهنگ وجود داشته باشد.
● شما چه راه كارهایی برای حل این مسئله دارید؟
▪ بر اساس آنچه كه به عنوان علت بی حجابی گفتم می‏بایست برای هر سبب یك راه‏كار ارائه داد. دسته بندی خود من اینطور است كه راه كارهایی هستند كه ایجابی و راه‏كارهایی ایجاد مانع است و راه كارهایی هم مربوط به بحث نظارت می‏شوند و آخرین راه كار در این مسئله برخورد با افراد بد حجاب است.
عده‏ای هستند برای اینكه در جامعه مورد توجه قرار بگیرند از بد حجابی استفاده می‏كنند كه باید فضای سالم در جامعه ایجاد شود تا افراد در نقش‏های مفید مطرح شوند. باید به آن زن گفته شود كه هویت تو در جسم تو خلاصه نمی‏شود و می‏توانی در اجتماع از نظر فكری و معنوی مورد توجه قرار بگیری. این به طور مثال یكی از راه كارهایی ایجابی است یا برای افرادی كه به هر عنوان تنوع طلب و مد گرا هستند و به این علت و نیاز سراغ مدهای غربی می‏روند باید مدهای صحیح، متنوع و پوشیده طراحی و تولید شود.
برخی از راه كارها سلبی اند و به طور مثال نباید بگذاریم در نشریات الگوسازی غیر دینی شود. نباید بگذاریم لباس‏هایی با مدل‏های غربی در كشور تولید شود و نیز در همین راستا می‏بایست ایجاد مانع هم صورت گیرد تا فضاهای گناه و بد حجاب بودن در جامعه نباشد. و اما راه كار برخورد حكومت با این مسئله كه ابتدا باید با ریشه بد حجابی باشد تا انشاءالله به نتیجه مطلوبی در مسئله حجاب برسیم.

گفت‏وگو با عباس معلمی

منبع : نشریه حورا