غرق‌شدگی (Near Drowning)

غرق‌شدگی با توجه به شیوع بالای آن اهمیت فوق‌العاده‌ای برای ورزشکاران، مربیان و پزشکان ورزشی دارد و نحوهٔ برخورد با این حادثه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در نجات جان فرد آسیب‌دیده داشته باشد.
تعریف: غرق‌شدگی به حالتی گفته می‌شود که در آن شخص مدتی (حداقل ۲۴ ساعت) به حالت غوطه‌ور با آب یا یک مایع دیگر بماند. به مرگ ناشی از غرق‌شدگی در آب دراوینگ گفته می‌شود.
توجه به این نکته که در ۱۵% از موارد مرگ‌ومیر هیچ آبی به ریه وارد نشده و مرگ به خاطر اسپاسم حنجره رخ داده است. بعضی از مولفین تقسیم‌بندی ”غرق‌شدگی تر“ و ”غرق‌شدگی خشک“ را نیز به‌کار برده‌اند.
شیوع: مرگ به دنبال غرق‌شدگی یکی از شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر در دنیا است و سومین علت مرگ ناشی از حادثه در ایالات‌متحدهٔ آمریکا به‌شمار می‌رود. سالیانه در حدود ۱۵۰،۰۰۰ نفر بر اثر حادثهٔ غرق شدن در دنیا جان خود را از دست می‌دهند و تخمین زده می‌شود که به‌ازاء هر یک مورد مرگ در حدود ۶۰۰ حادثهٔ غرق‌شدگی، وجود داشته باشد. بیشترین میزان شیوع در دو گروه سنی دیده می‌شود:
۱. کودکان زیر ۵ سال: معمولاً در کودکانی رخ می‌دهد که در کنار استخر یا وان حمام بدون توجه و مراقبت کافی رها شده‌اند. در یک تحقیق به‌عمل آمده در کارولینای جنوبی مشخص شد که در حدود ۱۰% از کودکان زیر ۵ سال حداقل یک تجربهٔ جدی در این مورد داشته‌اند.
۲. پسران بین ۱۵ تا ۲۵ ساله: معمولاً برای مردان جوان اتفاق می‌افتد که در کنار استخرها، ساحل دریاها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها مشغول تفریح هستند. معمولاً در این گروه استفاده از الکل و مواد روانگردان نقش مهمی در بروز حادثه دارد.
عوامل خطرساز: مهمترین عوامل خطرساز به ترتیب اهمیت عبارتند از: عدم توانائی در شنا کردن یا گمان اشتباه در مورد این توانائی، رفتارهای خطرساز مثل استفاده از الکل و یا به‌کار بردن داروها، توجه ناکافی بزرگسالان نسبت به کودکان، تروما، صرع، سکتهٔ مغزی، سکتهٔ قلبی و آریتمی (نامنظمی‌)های قلب، فراموش کردن موقتی آب که در آن شناگران مسافتی طولانی را زیر آب شنا می‌کنند و به خاطر نرسیدن اکسیژن به مغز، کاهش هوشیاری رخ می‌دهد. کاهش دما یا ”هیپوترمی“ که می‌تواند به نامنظمی‌های قلبی و خستگی‌ سریع منجر شود. وحشت‌زده شدن در آب که باعث ناکارآئی تنفس و در نهایت موجب ایست قلبی می‌گردد.
مکانیسم بروز آسیب: اکثر مؤلفین در مورد مقایسهٔ غرق شدن در آب شیرین و آب شور قلمفرسائی کرده‌اند. اما نباید از نظر دور داشت که دمای آب و وجود آلودگی در آب از اهمیت بیشتری برخوردار است. می‌توان گفت که بروز آسیب سه مکانیسم عمده دارد:
- اختلال یا قطع شدن تنفس و آسیب‌هائی که در اثر نرسیدن اکسیژن به مغز، قلب، ریه‌ها و سیستم عصبی وارد می‌شود.
- مشکلات ناشی از تغییرات (معمولاً کاهش) دمای بدن که به دنبال غوطه‌ور شدن در آب رخ می‌دهد.
- وجود آسیب‌های گردن و عفونت‌های ناشی از آلودگی آب.
به‌طور کلی به دنبال غرق شدن و با اولین دم احتمالاً مقداری آب وارد ریه‌ها می‌شود. غوطه‌ور شدن در آب شخص را به تند نفس کشیدن تحریک می‌کند و شخص مغروق دچار وقف ارادی تنفس (آپنه) و اسپاسم حنجره می‌گردد که شدت و مدت آن متغیر است. آبی که وارد ریه‌ها می‌شود چه شور باشد و چه شیرین، سورفاکتانت - لایه‌ای که حبابچه‌های ریه را از داخل پوشانده و مانع نفوذ مایعات به داخل ریتین است، را می‌شود و این موجب ادم ریوی (نفوذ مایع میان بافتی در ریه) شده و در نهایت سندرم دیسترس تنفسی بالغین رخ می‌دهد که مهمترین علائم آن کوتاه شدن تنفس و خس‌خس سینه است. وقتی جلوی ورود هوا به ریه‌ها گرفته شود نتیجهٔ آن هیپوکسی (کاهش اکسیژن خون) وایسکمی (نرسیدن جریان خون به اندام‌ها) خواهد بود. این موارد موجب بروز مشکلات دستگاه عصبی مثل ادم مغزی و نیز بالا رفتن شدید فشار داخل جمجمه می‌گردد. به همین خاطر است که حدود ۲۰% از غرق‌شدگان نجات‌یافته، آسیب‌های عصبی دارند و علت اصلی موفقیت‌آمیز نبودن عملیات احیاء در غرق‌شدگان نیز همین آسیب‌ها است. مهمترین مشکلات قلبی شامل هیپوکسی و آریتمی‌های ناشی از کاهش دما هستند که می‌توانند منجر به ایست قلبی گردند. مشکلات الکترولیتی خون مهم و برخی از آنها غیرشایع هستند. مهمترین تغییر اسیدوز ناشی از هیپوکسی است. وقتی که شخص در مایعی به غیر از آب غوطه‌ور شود یا در آب خیلی شور مثل دریاچهٔ نمک غرق شود، اختلال در تعادل نمک‌های خون (الکترولیت‌ها) چشمگیرتر است و می‌تواندسطح کلسیم و منیزیم خون را تغییر دهد. در تعداد اندکی از افراد غرق‌شده استفراغ شن و سایر اجسام موجود در آب می‌تواند راه‌های هوائی را مسدود کند. همچنین آلودگی آب ممکن است منجر به ذات‌الریه (پنومونی) آبسه ریه و آسیب به غشاء بین حبابچه‌ها و مویرگ‌ها شود.
درمان: بدون تردید مهمترین چیز انجام عملیات احیاء به‌صورت فوری، مرحله به مرحله و با دقت است.
۱. خارج کردن فرد از محیط پرخطر: در این زمینه باید دقت کرد کسی که آموزش نجات غریق ندیده است هرگز نباید به فرد غریق نزدیک شود. فرد کمک‌کننده می‌تواند با استفاده از تخته، طناب، حلقه، طناب نجات، حلقهٔ نجات و ... فرد در حال غرق شدن را نجات دهد. در غیر این‌صورت ممکن است خود ناجی هم با توجه به آشنائی با شنا دچار خفگی در آب شود.
۲. خبرکردن مرکز فوریت‌ها یا کمک خواستن از دیگران: در ایران شمارهٔ مرکز فوریت‌ها ۱۱۵ است گاهی مواقع می‌توان هم‌زمان با شروع عملیات احیاء از کسانی که در دسترس هستند کمک خواست.
۳. باز کردن راه هوائی: نکتهٔ بسیار مهم آن است که نمی‌توان آب را از ریه‌ها خارج کرد. انجام مانور هایملیخ غیرضروری و در اکثر موارد خطرناک است. بعضی از مولفین گفته‌اند که در صورت عدم وجود آسیب گردنی می‌توان سر مصدوم را به سمت چپ چرخاند تا آب از مجاری تنفسی فوقانی خارج شود. اما بنا به عقیدهٔ اکثر مؤلفین و صاحب‌نظران اصلاً نباید در این مورد تلاشی انجام داد، انجام مانور هایملیخ به آن علت خطرناک است که اولاً باعث خروج آب از ریه‌ها نمی‌شود و ثانیاً با وارد کردن فشار بر روی شکم می‌تواند باعث استفراغ و انسداد کشندهٔ مجاری تنفسی گردد. فقط در صورت وجود جسم خارجی جامد در راه هوائی است که مانور هایملیخ لزوم می‌یابد. باز کردن راه هوائی معمولاً دو حالت دارد: الف- در مصدومین بدون آسیب گردنی: که در آنها پیشانی به پائین و چانه به بالا رانده می‌شود. ب- در مصدومین مشکول به آسیب گردنی: باید از مانور پائین و جلو کشیدن چانه استفاده نمود در این موارد به‌وجود آسیب‌های گردنی مشکوک می‌شویم: مصدومی که دچار کاهش هوشیاری شده است، غرق‌شدگی به دنبال شیرجه زدن، غرق شدن در آب کم‌عمق. نکتهٔ مهم دیگر آن است که در هنگام مواجه به غریب دچار آسیب گردن، باید تنهٔ وی را به نحوی چرخاند که صورت از آب خارج شود ولی نباید گردن او چرخانده یا دستکاری گردد.
۴. تنس: شروع تنفس دهان به دهان می‌تواند در آب باشد. یکی از نکات مهم که توسط مبتدیان فراموش می‌شود گرفتن بینی مصدوم بزرگسال در هنگام دمیدن و همچنین باز نگه‌داشتن راه هوائی در هنگام تنفس است، بدیهی است که در خردسالان تنفس دهان به دهان و بینی می‌تواند انجام شود.
۵. ماساژ قلبی: یکی از مشکلات معمول آن است که رفلکس شیرجه و کاهش دما موجب می‌شود نبض‌های محیطی به سختی لمس شوند. بنابراین حداقل باید یک دقیقه قبل از شروع ماساژ قلبی نبض را بررسی نمود. رفلکس شیرجه به یک واکنش طبیعی بدن گفته می‌شود که در آن به دنبال شیرجه‌زدن در آب، شخص دچار کاهش ضربان قلب و رانده شدن خون از اندام‌ها به سوی قلب و مغز می‌شود. رفلکس شیرجه باعث می‌شود که غریق مدت طولانی‌تری در آب زنده بماند.
۶. داروها: در صحنهٔ حادثه هیچ چیزی مهمتر از رساندن اکسیژن کافی به مصدوم نیست. در بیمارستان به‌علت آلودگی آب ممکن است نیاز به تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها وجود داشته باشد. پس از احیاء موفقیت‌آمیز باید مصدوم را در وضعیت بهبود (ریکاوری) قرار داد. احیاء مصدوم تا رسیدن تیم ورزیدهٔ احیاء، یا به‌وجود آمدن نبض و تنفس مؤثر و منظم و یا خسته شدن فرد احیاءکننده ادامه خواهد یافت.
پیش‌آگهی: در موارد زیر پیش‌آگهی مصدوم بد خواهد بود:
وقتی بیش از ۱۰ دقیقه زیر آب مانده باشد، وقتی بیش از ۱۰ دقیقه بعد از کشف مصدوم عملیات احیاء آغاز شده باشد. درجهٔ حرارت بدن به زیر ۳۳ درجهٔ سانتی‌گراد سقوط کرده باشد، داشتن (مقیاس کمای گلاسکو) زیر ۵ سن زیر ۳ سال. توقف دائمی تنفس یا نیاز به احیاء مکرر و در بخش اورژانس. وقتی که ph خون کمتر از ۱/۷ باشد. هنگامی که درجهٔ حرارت آب بیش از ۱۰ درجهٔ سانتی‌گراد باشد. در حقیقت خطر هیپوترمی در آب‌های سرد به خاطر به‌وجود آمدن رفلکس شیرجه و رانده شدن خون از اندام‌ها به طرف مغز و قلب و نیز به خاطر کم شدن اثر هیپوکسی در سرما به‌علت پائین آمدن متابولیسم، هرچه در آب سردتر باشد احتمال زنده ماندن فرد غریق بیشتر است.
درمان در بیمارستان: نکات مهمی که باید در ادامهٔ درمان مورد توجه قرار داد عبارتند از:
- هیپرونتیلاسیون خفیف: چون هیپرونتیلاسیون شدید جریان خون مغز را کاهش می‌دهد؛ - کنترل شدید حملات تشنج: طی حملات تشنج، مصرف اکسیژن مغز بالا می‌رود، داروی انتخابی در این مورد فنی‌توئین است چون کاهش هوشیاری نمی‌دهد و در معاینهٔ عصبی اختلال به‌وجود نمی‌آورد؛ - در صورت عدم وجود آسیب گردنی باید سر را از سطح بدن بالاتر نگه داشت؛ - کنترل قند خون، کنترل دمای بدن.
پیشگیری: مثل همیشه از درمان آسان‌تر و مؤثرتر است. پیشگیری شامل کشیدن حفاظ مناسب به دور استخرها و همچنین دادن آموزش‌های لازم به افراد در معرض خطر است. این روش‌ها می‌توانند تا ۸۰% از وقوع غرق‌شدگی جلوگیری کند.

منبع : مجله دنیای ورزشهای آبی