گچبری

هنر گچ‌برى و استفاده از گچ در ايران سابقه‌اى طولانى دارد. قديمى‌ترين اثر گچى مکشوفه از کاوش‌هاى علمى انجام شده در هفت تپه خوزستان را مى‌توانيم نام ببريم، که از قديمى‌ترين اثر گچ‌برى پيش از تاريخ و متعلق به هنر و تمدن عيلامى است.

در عصر ماد و هخامنشى و اشکانى نيز بطور ساده و گاه به‌شکل ترکيبى از اين هنر استفاده شده است. اما در دوران ساسانى تکنيک و روش‌هاى خاصى به همراه نقوش و موتيف‌هى مختلف حيواني، گياهي، انسانى و نيز فرم‌هاى هندسى بکار گرفته شد و از مجموع اين‌ها، گچ‌برى‌هاى جالبى ارائه گرديد که موجب تحولاتى در ديگر هنرهاى عهد ساسانى و بعدها هنرهاى دوران اوليه اسلام در ايران و خارج از مرزهاى کشور باستانى ايران شد.

آثار گچ‌برى ساسانى نمايانگر اين واقعيت‌اند که هنرمندان اين فن شاهکارهاى عهد خود را در گچ‌برى هم‌رديف حجارى‌هاى عظيم هخامنشى آشکار ساخته‌اند. اين هنر بصورت مجسمه نيمه برجسته و برجسته در عصر ساسانى به نهايت درجه ظرافت و تکامل رسيد. اما با ظهور اسلام، کم‌کم تمايل‌سازى منع و آثار گچ‌برى به همان نقوش هندسى و گياهى يا ترکيب نقش‌ها محدود گرديدند.

سبک‌هاى گج‌برى طى قرون متمادي، تغيير و تحولاتى پيدا کرد تا جايى‌که در عصر هنرهاى اسلامى در طراحى کاشى‌ها نيز عناصر گچ‌برى نمايان گشت.

کاخ فيروزآباد از بناهاى باشکوه دوره ساسانى داراى تزئينات گجبرى در کنار تزئينات ديگر مى‌باشد. همينطور کاخ تيسفون نيز به همين گونه داراى تزئينات گچبرى است. کاخ بيشاپور نيز از جمله آثار باارزش ساسانى است که از جهت تزئينات داخلى از آثار جالب اين عهد بشمار مى‌آيد.

با تحولات هنر گچ‌برى در دوران اسلامي، کم‌کم موتيف‌هاى سيمرغ، برگ‌مو و گل و بوته و نقوش اسليمى و ختايى در آثار مورد استفاده واقع شد که نمونه اين طرح‌ها در کاخ عمان، کاخ سامره و قصرالمشتى يافت مى‌شود.

معروف‌ترين اثر معمارى دوران اوليه اسلامى که داراى قطعات بى‌نظيرى از گچ‌برى است، مسجد جامع نائين است. جالب‌ترين بخش مسجد، محراب گچ‌برى شده آن است که در قالب‌هاى مختلف بر روى آن کار شده است. در داخل محراب، کتيبه‌اى است مزين با گل‌ها و دواير تزئينى در دوره ساساني، که نهايت ظرافت در آن بکار رفته است. علاوه بر طرح‌هاى مذکور گياهي، ترکيبات گل لوتوس و خوشه انگور و برگ مو نيز مشاهده مى‌شود.

کاخ نيشابور نيز از جمله آثار معروف قرن نهم و دهم هجرى است که داراى نمونه‌هاى زيبايى از موتيف‌هاى گچبرى است.

صرف‌نظر از تزئين مساجد و مدارس، براى تزئين کاخ‌ها و عمارات نيز از طرح‌هاى گچ‌برى استفاده مى‌شده است و اين روش تا دوران مغول رواج داشته و حتى به اوج خود رسيده و در آثار بعد از اين دوران نيز تأثير گذارد و تحولاتى را موجب گشت.

از نمونه‌هاى معروف معمارى دوره مغول که داراى موتيف‌هاى تزئينى و گچ‌برى بوده، مى‌توان مسجد حيدريه، گنبد علويان، محراب مسجد جامع اصفهان، محراب مسجد جامع بسطام و چند بناى ديگر را نام برد.

اين تحول و گونه‌گونى در دوره تيموريان نيز مسير تکاملى طى نمود و در دورهٔ حکومت صفويان، در آذين‌بندى کاخ‌ها و عمارات و مساجد به پيشروى و توسعه ادامه يافت. آثار معروف اين عهد که داراى تزئينات گچ‌برى هستند، بيشتر در اصفهان قرار دارندو شامل عالى‌قاپو، هشت بهشت، چهلستون، مدرسه مادرشاه، مسجد سلطانى (امام خميني) و ... ده‌ها نمونه ديگر است. از دوران صفويه به بعد کم‌کم نقش‌هاى گچ‌برى به همراه آيينه‌کارى‌هاى جالب در منازل اعيان بکار گرفته شد.