رباعیات

آن کیست که دل نهاد و فارغ بنشست		پنداشت که مهلتی و تأخیری هست
گو میخ مزن که خیمه می‌باید کند		گو رخت منه که بار می‌باید بست
تدبیر صواب از دل خوش باید جست		سرمایه‌ی عافیت کفافست نخست
شمشیر قوی نیاید از بازوی سست		یعنی ز دل شکسته تدبیر درست
آن کس که خطای خویش بیند که رواست		تقریر مکن صواب نزدش که خطاست
آن روی نمایدش که در طینت اوست		آیینه‌ی کج جمال ننماید راست
گر در همه شهر یک سر نیشترست		در پای کسی رود که درویش ترست
با این همه راستی که میزان دارد		میلش طرفی بود که آن بیشترست
گر خود ز عبادت استخوانی در پوست		زشتست اگر اعتقاد بندی که نکوست
گر بر سر پیکان برود طالب دوست		حقا که هنوز منت دوست بروست
تا یک سر مویی از تو هستی باقیست		اندیشه‌ی کار بت‌پرستی باقیست
گفتی بت پندار شکستم رستم		آن بت که ز پندار شکستی باقیست
بالای قضای رفته فرمانی نیست		چون درد اجل گرفت درمانی نیست
امروز که عهد تست نیکویی کن		کاین ده همه وقت از آن دهقانی نیست
ماهی امید عمرم از شست برفت		بیفایده عمرم چو شب مست برفت
عمری که ازو دمی به جانی ارزد		افسوس که رایگانم از دست برفت
دادار که بر ما در قسمت بگشاد		بنیاد جهان چنانکه بایست نهاد
آن که نداد از سببی خالی نیست		دانست سرو به خر نمی‌باید داد
نه هر که زمانه کار او دربندد		فریاد و جزع بر آسمان پیوندد
بسیار کسا که اندرونش چون رعد		می‌نالد و چون برق لبش می‌خندد
ای قدر بلند آسمان پیش تو خرد		گوی ظفر از هر که جهان خواهی برد
دشمن چه کری کند که خونش ریزی		از چشم عنایتش بینداز که مرد
شاها سم اسبت آسمان می‌سپرد		از کید حسود و چشم بد غم نخورد
لیکن تو جهان فضل و جود و هنری		اسبی نتواند هر که کند او ببرد
ظلم از دل و دست ملک نیرو ببرد		عادل ز زمانه نام نیکو ببرد
گر تقویت ملک بری ملک بری		ور تو نکنی هر که کند او ببرد
از می طرب افزاید و مردی خیزد		وز طبع گیا خشکی و سردی خیزد
در باده‌ی سرخ پیچ و در روی سپید		کز خوردن سبزه، روی زردی خیزد
نادان همه جا با همه کس آمیزد		چون غرقه به هر چه دید دست آویزد
با مردم زشت نام همراه مباش		کز صحبت دیگدان سیاهی خیزد
هر کس که درست قول و پیمان باشد		او را چه غم از شحنه و سلطان باشد
وان خبث که در طبیعت ثعبانست		او را به از ان نیست که پنهان باشد
هر دولت و مکنت که قضا می‌بخشد		در وهم نیاید که چرا می‌بخشد
بخشنده نه از کیسه‌ی ما می‌بخشد		ملک آن خداست تا کرا می‌بخشد
بس چون تو ملک زمانه بر تخت نشاند		هر یک به مراد خویشتن ملکی راند
از جمله بماند و دور گیتی به تو داد		دریاب که از تو هم چنین خواهد ماند
نه هر که ستم بر دگری بتواند		بیباک چنانکه می‌رود می‌راند
پیداست که امر و نهی تا کی ماند		ناچار زمانه داد خود بستاند
مردان همه عمر پاره بردوخته‌اند		قوتی به هزار حیله اندوخته‌اند
فردای قیامت به گناه ایشان را		شاید که نسوزند که خود سوخته‌اند
عنقا بشد و فر هماییش بماند		زیبنده‌ی تخت پادشاییش بماند
گر مه بگرفت صبح صادق بدمید		ور شمع برفت روشناییش بماند
نه هر که طراز جامه بر دوش کند		خود را ز شراب کبر مدهوش کند
بدعهد بود که یار درویشی را		در حال توانگری فراموش کند
فرزانه رضای نفس رعنا نکند		تا خیره نگردد و تمنا نکند
ابریق اگر آب تا به گردن نکنی		بیرون شدن از لوله تقاضا نکند
آن گل که هنوز نو به دست آمده بود		نشکفته تمام باد قهرش بربود
بیچاره بسی امید در خاطر داشت		امید دراز و عمر کوتاه چه سود؟
افسوس بر آن دل که سماعش نربود		سنگست و حدیث عشق با سنگ چه سود؟
بیگانه ز عشق را حرامست سماع		زیرا که نیاید بجز از سوخته دود
با گل به مثل چو خار می‌باید بود		با دشمن، دوست‌وار می‌باید بود
خواهی که سخن ز پرده بیرون نرود		در پرده روزگار می‌باید بود
در در نظر و گهر در انبار بود		آنجا همه کس یار وفادار بود
یار آن یار است که در بلا یار بود		. . .
داد طرب از عمر بده تا برود		تا ماه برآید و ثریا برود
ور خواب گران شود بخسبیم به صبح		چندانکه نماز چاشت از ما برود
دریاب کزین جهان گذر خواهد بود		وین حال به صورتی دگر خواهد بود
گر خو همه خلق زیردستان تواند		دست ملک‌الموت زبر خواهد بود
گر تیر جفای دشمنان می‌آید		دلتنگ مشو که دوست می‌فرماید
بر یار ذلیل هر ملامت کید		چون یار عزیز می‌پسندد شاید
هرکس به نصیب خویش خواهند رسید		هرگز ندهند جای پاکان به پلید
گر بختوری مراد خود خواهی یافت		ور بخت بدی سزای خود خواهی دید
درویش که حلقه‌ی دری زد یک بار		دیگر غم او مخور که درها بسیار
دل تنگ مکن که بر تو می‌نالد زار		هر کو به یکی گفت بگوید به هزار
از دست مده طریق احسان پدر		تا بر بخوری ز ملک و فرمان پدر
جان پدرت از ان جهان می‌گوید		زنهار خلاف من مکن جان پدر
گر آدمیی باده‌ی گلرنگ بخور		بر ناله‌ی نای و نغمه‌ی چنگ بخور
گر بنگ خوری چو سنگ مانی بر جای		یکباره چو بنگ می‌خوری سنگ بخور
چون خیل تو صد باشد و خصم تو هزار		خود را به هلاک می‌سپاری هش دار
تا بتوانی برآور از خصم دمار		چون جنگ ندانی آشتی عیب مدار
چون زهره‌ی شیران بدرد ناله‌ی کوس		بر باد مده جان گرامی به فسوس
با آنکه خصومت نتوان کرد بساز		دستی که به دندان نتوان برد ببوس
سودی نکند فراخنای بر و دوش		گر آدمیی عقل و هنرپرور و هوش
گاو از من و تو فراختر دارد چشم		پیل از من و تو بزرگتر دارد گوش
ای صاحب مال، فضل کن بر درویش		گر فضل خدای می‌شناسی بر خویش
نیکویی کن که مردم نیک‌اندیش		از دولت بختش همه نیک آید پیش
بوی بغلت می‌رود از پارس به کیش		همسایه به جان آمد و بیگانه و خویش
و استاد تو را از بغل گنده خویش		بوی تو چو مشک و زعفران باشد پیش
تا دل ز مراعات جهان برکندم		صد نعمت را به منتی نپسندم
هر چند که نو آمده‌ام از سر ذوق		بر کهنه جهان چون گل نو می‌خندم
چون ما و شما مقارب یکدگریم		به زان نبود که پرده‌ی هم ندریم
ای خواجه تو عیب من مگو تا من نیز		عیب تو نگویم که یک از یک بتریم
تنها ز همه خلق و نهان می‌گریم		چشم از غم دل به آسمان می‌گریم
طفل از پی مرغ رفته چون گریه کند		بر عمر گذشته همچنان می‌گریم
بشنو به ارادت سخن پیر کهن		تا کار جهان را تو بدانی سر و بن
خواهی که کسی را نرسد بر تو سخن		تو خود بنگر آنچه نه نیکوست مکن
امروز که دستگاه داری و توان		بیخی که بر سعادت آرد بنشان
پیش از تو از آن دگری بود جهان		بعد از تو از آن دگری باشد هان
با زنده‌دلان نشین و صادق نفسان		حق دشمن خود مکن به تعلیم کسان
خواهی که بر از ملک سلیمان بخوری		آزار به اندرون موری مرسان
روزی دو سه شد که بنده ننواخته‌ای		اندیشه به ذکر وی نپرداخته‌ایم
زان می‌ترسم که دشمنان اندیشند		کز چشم عنایتم بینداخته‌ای
ای یار کجایی که در آغوش نه‌ای		و امشب بر ما نشسته چون دوش نه‌ای
ای سر روان و راحت نفس و روان		هر چند که غایبی فراموش نه‌ای
گر کان فضائلی وگر دریایی		بی‌راحت خلق باد می‌پیمایی
ور با همه عیبها کریم آسایی		عیبت هنرست و زشتیت زیبایی
گر سنگ همه لعل بدخشان بودی		پس قیمت سنگ و لعل یکسان بودی
گر در همه چاهی آب حیوان بودی		دریافتنش بر همه آسان بودی
فردا که به نامه‌ی سیه درنگری		بس دست تحسر که به دندان ببری
بفروخته دین به دنیی از بیخبری		یوسف که به ده درم فروشی چه خری؟
گویند که دوش شحنگان تتری		دزدی بگرفتند به صد حیله‌گری
امروز به آویختنش می‌بردند		می‌گفت رها کن که گریبان ندری
آیین برادری و شرط یاری		آن نیست که عیب من هنر پنداری
آنست که گر خلاف شایسته روم		از غایت دوستیم دشمن داری
تا کی به جمال و مال دنیا نازی		آمد گه آنکه راه عقبی سازی
ای دیر نشسته وقت آنست که جای		یک چند به نوخاستگان پردازی
ای غایب چشم و حاضر دل چونی؟		وی شاخ گل شکفته در گل چونی؟
یک بار نگویی به رفیقان وداع		کاخر تو در آن اول منزل چونی؟
در مرد چو بد نگه کنی زن بینی		حق باطل و نیکخواه دشمن بینی
نقش خود تست هر چه در من بینی		با شمع درآ که خانه روشن بینی
تا دل به غرور نفس شیطان ندهی		کز شاخ بدی کس نخورد بار بهی
الا که ذخیره‌ی قیامت بنهی		ور نه نشود اسه پر از دیگ تهی