افزایش مطلق

افزايش طبيعى

'افزايش طبيعى' (natural increase) از مفاهيم مربوط به حرکات جمعيت (popuiation mobility) است که از تفاوت مواليد و مرگ و مير (شاخص‌هاى حياتى) ناشى مى‌شود. افزايش طبيعى جمعيت حاصل 'موازنهٔ جمعيت' (population balance) است و آن عبارت است از فزونى يا (کاستى) مواليد به مرگ‌هاى يک سال در جامعهٔ معين.

اگر جمعيتى بسته باشد، يعنى درون کوچى و برون کوچى نداشته باشد، عواملى که در افزايش يا کاهش آن تأثير مى‌کنند عبارت خواهند بود از تولد و مرگ. از اين‌رو افزايش جمعيت بسته هميشه از نوع طبيعى است. در تغييرات جمعيت، اگر تعداد مواليد بيشتر از مرگ باشد، جمعيت رو به فزونى مى‌رود (افزايش) و در صورت عکس، کمتر مى‌شود (کاهش). در حالت اول صحبت از رشد مثبت و در وضعيت دوم سخن از رشد منفى خواهد بود. آمارهاى جمعيتى نشان مى‌دهد که معمولاً در اکثريت قريب به اتفاق کشورها تعداد مواليد بر رقم مرگ فزونى دارد و همه ساله بر جمعيت آنها افزوده مى‌شود.

نرخ افزايش طبيعى

نظر بر اينکه ارقام مطلق افزايش يا کاهش جمعيت گويا نيست، از اين‌رو نرخ آن را محاسبه مى‌کنند. 'نرخ افزايش طبيعى' عبارت است از اختلاف نرخ‌هاى مواليد و مرگ و مير جمعيت در يک جامعه و يا نسبت تفاضل مواليد و مرگ جمعيت يک سال به جمعيت ميانهٔ آن سال:

		NIR = n-m
		_
و يا		NIR = B-D/P × 1000

در محاسبهٔ نرخ افزايش طبيعى جمعيت از نرخ مواليد واقعى (زنده متولد شده) و مرگ و ميرهاى پس‌زادى يا نرخ مرگ و مير عمومى استفاده مى‌کنند.

نرخ افزايش طبيعى در يک جمعيت ثابت را 'ميزان لوتکا' گويند زيرا ضريب افزايش ساليانهٔ جمعيت را در ميان جمعيت ثابت، براى نخستين بار جمعيت‌شناسى به‌نام لوتکا (Lotka) محاسبه کرده است (امانى، ۱۳۵۵؛ ۱۰۰).

افزايش و کاهش جمعيت در سطح جهان به نرخ افزايش طبيعى آن بستگى دارد، اما توزيع کشورهاى جهان از نظر نرخ افزايش طبيعى جمعيت بسيار متغير است. در اين مورد، ترسيم سيماى کشورهاى مختلف جهان، مخصوصاً از نظر تفکيک آنها به صنعتى و غيرصنعتى گويا است: در سال ۱۹۸۵ متوسط نرخ رشد ساليانهٔ جمعيت جهان ۶/۱، کشورهاى در حال توسعه ۰/۲ و کشورهاى توسعه يافتهٔ صنعتى ۶/۰ درصد بوده است.

افزايش مطلق

در افزايش و کاهش جمعيت يک منطقه تنها مواليد و مرگ و مير تأثير ندارند بلکه درون کوچى و برون کوچى جمعيت نيز در اين امر نقش مهمى ايفاء مى‌کنند. از اين‌رو اگر در محاسبهٔ افزايش جمعيت يک منطقه هر چهار عامل را دخالت دهيم، سخن از 'افزايش مطلق جمعيت' (absolut increase) در ميان خواهد بود. همچنان که پيدا است، افزايش مطلق در مورد جمعيت باز قابل طرح است. از اين‌رو افزايش مطلق را به‌عنوان افزايش يک جمعيت باز نيز تعريف مى‌کنند. افزايش مطلق جمعيت در سطح قاره، منطقه و کشور محاسبه مى‌شود.

نرخ افزايش مطلق

موازنهٔ جمعيتى تولد و مرگ، و همچنين درون کوچى و برون کوچى جمعيت را 'افزايش مطلق' و نسبت افزايش خام به جمعيت ميانهٔ سال را درصد يا هزار نفر از جمعيت 'نرخ افزايش مطلق' جمعيت گويند. نرخ افزايش مطلق جمعيت به يکى از طريق زير محاسبه مى‌شود:

		_
		AIR = ∆P = (B + I) -(D + E) / P × 1000
		_
		AIR = ∆P = (B - D) + (I - E) / P × 1000
يا		AIR = ∆P = (n - m) + (IR - ER)
يا		AIR = ∆P (n + IR) - (m + ER)
يا		AIR = ∆P = NIR + Mg.n

اسناد و مدارک باستان‌شناسى و پارنيه‌شناسى در مورد دوران پيش از تاريخ و شواهد مربوط به دوران تاريخى حاکى از آن است که جمعيت جهان در يک زمان طولانى (نزديک به ۰/۳- ۵/۲ ميليون سال) با رشدى بسيار اندک (نزديک به صفر) افزايش يافته، به‌طورى که در مدتى نزديک ۰/۳-۵/۲ ميليون سال جمعيت جهان به حدود ۲۵۰ ميليون (حوالى ميلاد مسيح) رسيده است. اين رقم در سال ۱۶۵۰ به ۵۴۵ ميليون، در سال ۱۸۲۰ به ۱۰۰۰ ميليون (يک ميليارد)، در سال ۱۹۲۷ به ۲ ميليارد، در سال ۱۹۶۰ به ۳ ميليارد در سال ۱۹۷۶ به ۴ ميليارد، در سال ۱۹۸۷ به ۵ ميليارد و در سال ۱۹۹۹ به ۶ ميليارد نفر رسيده است. جمعيت ايران نيز از رقم ۱۰ ميليون نفر در سال ۱۲۸۵ به ۵/۱۱ ميليون در سال ۱۳۰۰، ۱۹ ميليون در سال ۱۳۳۵، ۵۰ ميليون در سال ۱۳۶۵ و ۶۰ ميليون در سال ۱۳۷۵ افزايش يافته است.

پيش‌بينى جمعيت

نرخ رشد جمعيت از شاخص‌هائى است که در 'پيش‌بينى جمعيت' (population projection) يک منطقه و کشور يا جمعيت‌هاى فرعى آن مورد استفاده قرار مى‌گيرد. در حال حاضر پيش‌بينى جمعيت به‌عنوان رقمى که بيشترين احتمال تحقق براى آن مى‌رود، پذيرش عام يافته است.

در پيش‌بينى تعداد و ترکيب جمعيت يک جامعه معمولاً دو حد نهائى (حداکثر و حداقل) براى آن تعيين مى‌کنند تا در برنامه‌ريزى‌هاى جمعيتى انعطاف ارقام رعايت شده باشد. به‌دليل اينکه شرايط اقتصادي، سياسي، اجتماعى و فرهنگى جامعه سياستگزارى‌هاى دولت، در تعداد و ترکيب آيندهٔ جمعيت کشور تأثير بسزائى مى‌توانند داشته باشند، به همين جهت با در نظر گرفتن عوامل فوق و ميزان تأثيرگذارى هر يک از عوامل در روى جمعيت، براى پيش‌بينى از سه گزينهٔ حداکثر، متوسط و حداقل استفاده مى‌کنند. در اين محاسبات تأثير عوامل غيرمترقبه از قبيل جنگ و اپيدمى‌ها و سوانح طبيعى قابل پيش‌بينى نيست (اماني، ۱۳۵۵؛ ۱۰۱). براى پيش‌بينى جمعيت از فرمول‌هاى رشد جمعيت استفاده مى‌شود.