نگاهی به فرش بیرجند

هنرمندان و پیش کسوتان صنعت فرش دستباف بیرجند

در یکصد سال اخیر در شهرستان بیرجند و قاین تولیدکنندگان با همت و بافنده‌‏های ارزشمندی وجود داشته که اسامی این عزیزان در فهرست جداگانه‏ای آورده شده است. در اینجا لازم می‏داند پیرامون بعضی از آنها توضیحات بیشتری داده شود. حاج محمد مهدی صمدی با توجه به اینکه قیمت قالی در اوایل قرن حاضر بر اساس ذرع مربع (سانتی‏متر مربع ۱۰۴ × ۱۰۴= ۱۰۸۱۶) و اجزای آن شامل گره معادل ۱۱۶ ذرع و بهر معادل ۱۴ گره، خرید و فروش می‏شد و تعیین مساحت برای اکثر افراد کار ساده‏ای نبود) با وجودی که از سواد کافی برخوردار نبود، در سال ۱۳۰۹ کتابی تحت عنوان ذرع مربع قالی به چاپ رسانید که از استعداد فوق‏العاده او حکایت می‏کند.

از بافندگان قدیمی فرش می‏توان از ملا اسماعیل دستگردی (دستگردمود) و فرزندان او به‌ویژه حسین که شهرت قالی سعدی را به او منسوب می‏دانند، نام برد. ملااسماعیل در آغاز جوانی چند سالی در درخش و سپس با چهار فرزند پسر و سه دختر خود به مود باز می‏گردد. ملا اسماعیل، روحانی بود و تمام فرزندان او سمت مروج قالی بافی را در منطقه مود به عهده داشتند و سبب اشتهار روزافزون قالی مود را فراهم ساختند. حاج حسین در سال ۱۳۳۳ در سن ۹۰ سالگی به رحمت ایزدی پیوست.حاج حسین امینی در ۵۰ سال اخیر در زمینه بافت قالی‏های نفیس با استفاده از مواد اولیه مرغوب و رنگ‏‌های گیاهی کوشش بسیاری نموده است.

وی اولین فردی می‏باشد که در بیرجند در سال ۱۳۲۵ یک کارگاه بزرگ قالی بافی که از نظر بهداشتی و تأمین کانون‌های حرارتی مورد تأیید بود و می‏توانست همزمان با سرپرستی کافی چندین قالی در اندازه و رنگ و طرح یکسان تولید نماید، دایر نمود. قالی‏های امینی در داخل و خارج از کشور از شهرت خوبی برخوردار است. شادروان حاج علی اعتبار با علاقه و کوشش خستگی‏ناپذیری با دایرکردن یک دستگاه حلاجی در سال ۱۳۵۳ و یک کارخانه نخ ریسی پشم در سال ۱۳۵۴ و نیز چندین کارگاه رنگرزی و ایجاد فروشگاه و صدور خامه رنگ شده به سایر شهرستان‌ها خدمات ارزشمندی به صنعت فرش دستباف‏ انجام داده است. لیکن در اوج سازندگی و صدور قالی و قالیچه به آلمان به علت تصادف در سال ۱۳۷۴ دار فانی را وداع گفت.

فهرست کارفرمایان، طراحان، نقاشان و بافندگان نمونه قالی (زن و مرد) در قرن حاضر خورشیدی و همچنین مدیریت‏‌هائی که در امر ترویج قالیبافی و مربیانی که در امر آموزش صنعت قالی بافی در حال حاضر در شهرستان بیرجند خدمت می‏نمایند به شرح جدول‌های ۷۲ و۷۳ آورده شده است.

ـ آموزش فرش بافی در بیرجند:

۱. دانش‌واحد بیرجند باتوجه به اهمیت صنعت فرش در منطقه جنوب خراسان، از مهر ماه ۱۳۷۲ با پذیرش ۲۸ دانشجو، دوره کاردانی "علمی - کاربردی" صنعت فرش را تأسیس نموده و علاوه بر انتخاب اساتید مجرب و ماهر، کارگاه‌هائی در زمینه‏های طراحی، عکاسی، رنگرزی و شیمی رنگ‏ها برای تعلیم عملی دانشجویان پیش‌بینی نموده است. این دانشگاه موافقت سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی را مبنی بر گشایش دوره کارشناسی فرش اخذ نموده و امید است به زودی کار خود را در این زمنیه با گرایش‏های بافت، نقشه ‏کشی، رنگرزی و مرمت آغاز نماید.

در دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند خانم صباحت جمشیدی و آقایان صالح اعلمی در زمینه بافت و مرمت، محمد صمیمی، و هاشم زهرائی در مورد نقشه‏کشی، حسن کامیاب در مورد ارزیابی، محمدعلی بیدختی در زمینه سبک‏های فرش، محمد احمدی مقدم و سید غلامرضا سعیدی در زمینه رنگرزی و خانم معصومه اطمینان در مورد طراحی سنتی آموزش می‏دهند.

واحد بیرجند با توجه به اهمیت صنعت فرش در منطقه جنوب خراسان، از مهر ماه ۱۳۷۲ با پذیرش ۲۸ دانشجو، دوره کاردانی "علمی - کاربردی" صنعت فرش را تأسیس نموده و علاوه بر انتخاب اساتید مجرب و ماهر، کارگاه‌هائی در زمینه‏‌های طراحی، عکاسی، رنگرزی و شیمی رنگ‏ها برای تعلیم عملی دانشجویان پیش بینی نموده است. این دانشگاه موافقت سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی را مبنی بر گشایش دوره کارشناسی فرش اخذ نموده و امید است به زودی کارخود را در این زمنیه با گرایش‌‌های بافت، نقشه‏ کشی، رنگرزی و مرمت آغاز نماید.

۲. جهاد سازندگی با همکاری آموزش و پرورش شهرستان بیرجند اقدام به تأسیس دبیرستان کار و دانش در رشته هنر فرش نموده که تا به حال چندین نفر از این دبیرستان موفق به اخذ دیپلم گردیده‏اند. در این دبیرستان خانم‏ها غفاری، کیاسنجی و حاجی پور اشتغال به تعلیم در این زمینه دارند.

۳. مرکز آموزش فنی وحرفه‏ای نیز دارای یک شاخه قالیبافی برای تعلیم علاقه‏مندان در دوره‏های سه ماهه می‏باشد. در این مرکز خانم قاسمی و چند نفر دیگر به تعلیم اشتغال دارند.

۴. شرکت تعاونی فرش دستباف بیرجند نیز تاکنون چند دوره سه ماهه و یا کمتر برای نوآموزان قالیبافی دایر کرده ‏است.

۵. آموزشگاه تارو پود نیز در شهر بیرجند به تربیت هنر جو در زمینه فرش می‏پردازد. در این آموزشگاه خانم‏ها صباحت جمشیدی و زهرا بوشادی به آموزش‌های لازم اشتغال دارند.

صنعت فرش دستباف از دیدگاه توسعه روستائی

صنعت فرش در روستاها موجب اشتغال و استقرار روستائیان را در محیط زیست خود فراهم می‏سازد و در سطح مملکت ایجاد درآمد ارزی می‏کند. به طوری که ‏مقام آن از نظر میزان ارزآوری بعد از نفت قرار دارد. صادرات ۲۱۳۳ میلیون دلار فرش در سال ۱۳۷۳ از پتانسیل بالقوه این صنعت حکایت می‏کند. به موجب بررسی‌های انجام شده توسط مرکز آمار ایران در سال ۱۳۷۳ بالغ بر ۹۶۲۵۹۰ خانوار در کشور (مشتمل بر ۶/۲۰۰/۷۰۹ نفر) دارای دار قالی بوده‏اند که ۱۸۷۹۸۷۸ نفر روی آنها کار می‏کرده‏اند. حدود ۸۴ درصد شاغلان صنعت فرش را زنان تشکیل می‏دهد. بدین ترتیب نقش صنعت فرش‏ در ایجاد اشتغال روشن می‏شود. چنانچه به صنایع جنبی فرش که بالغ بر ۴۵ رشته می‏شود نیز توجه گردد، به اهمیت صنعت فرش‏ در ایجاد اشتغال بیشتر پی برده می‏شود.

صادرات فرش صرف نظر از ارزآوری، از هنر، خلاقیت و تجلی فرهنگ اصیل ایرانی حکایت دارد. بنابراین از لحاظ معنوی نیز حائز اهمیت است و از پشتوانه تاریخی مستحکمی برخوردار می‏باشد. امروزه نیز پشتوانه عظیم فرهنگی و هنری این صنعت موجب شده که فرش‌های دستباف سایر کشورها به نام کشور ما عرضه شود و با کمال تأسف به لحاظ کیفیت نامطلوب خود لطمه شدیدی به بازار فرش ایران وارد ساخته است. خاصه اینکه فرشبافان و صادر کنندگان نیز برخلاف گذشته کیفیت تولید را فدای کمیت ساخته‌‌اند.

هرگونه رکود در این صنعت نه‏ تنها منجر به‏ بیکاری توده‏‌های عظیمی از روستائیان و حتی ساکنین شهرها می‏شود، بلکه به تبع آن مشاغل مرتبط به این صنعت نیز که تعداد آنها بیشتر از تعداد فرش بافان می‏باشد، آسیب خواهد دید و نتیجتاً به اقتصاد کشور لطمات جبران ناپذیری وارد خواهد آورد و روستاها را خالی ‏از سکنه خواهد نمود و امر تولید کشاورزی را به خطر خواهد انداخت.

مواد اولیه برای بافت قالی

سه ماده اولیه به نامهای تار، پود و پرز در بافت قالی مشارکت دارند:

۱. تار عبارت از رشته‏‌های موازی عمودی است که از پنبه، پشم و یا ابریشم تشکیل شده است.

۲. پود عبارت از رشته‌‏های موازی افقی است که از بین رشته‏های تار می‏گذرد. جنس پود نیز ممکن است از پنبه، پشم و یا ابریشم باشد.

۳. پرز عبارت از گوشت قالی می‏باشد که سطح خارجی قالی را می‏پوشاند و به‌وجود آورنده طرح و رنگ‏های مختلف می‏باشد. پرز نیز ممکن است از پشم، کرک و یا ابریشم باشد.

تار و پود قالی‏ها در بیرجند معمولاً از نخ پنبه ‏تابیده شده است که به آن "ریس" می‏گویند و پرز از نخ پشم (خامه) است. نخ ابریشم نیز در برخی از قالی‏ها و در بعضی از نقاط قالی به‌ویژه در سرترنج‌‏ها و لچکی‏ها به منظور زیبائی به‏کار می‏رود. این قالی‏ها به قالی‏های گل ابریشم موسوم می‏باشند. گاهی از مواد دیگری مانند مو به جای پنبه در تار و پود و از کرک به جای پشم در پرز قالی استفاده می‏شود. ولی از نظر مقاومت و اقتصادی بودن ترکیب نخ پنبه در تار و پود و پشم در پرز قالی از سایر مواد بهتر، بادوام‌تر و متداول‌تر است.

بهترین پشم، پشم بهاره می‏باشد که از روی بدن حیوان زنده چیده شود. این پشم‏‌ها دارای طول بیشتری می‏باشند. پشم‏‌های دباغی شده که با استفاده از مواد قلیائی از روی پوست جدا می‏شود، برای قالیبافی مناسب نیست. با توجه به اینکه گوسفندان بر روی خاک‌های خشک و مرطوب و بر روی گیاهان می‏خوابند پشم آنها فوق‌‌العاده کثیف و چرب می‏باشد. از این رو برای اینکه پشم‏‌ها کاملاً تمیز شوند اولاً باید اجزای اضافی آنها حذف گردد، ثانیاً چربی آنها گرفته شود و ثالثاً برای اینکه به طور یکنواخت رنگ پذیر باشند، سه بار مورد شستشو قرار گیرند. یک بار قبل از پشم چینی و بار دیگر پس از پشم چینی و بعد از ریسندگی و با رسوم پس از رنگرزی که رنگ‏‌های جذب نشده شسته شوند.

برای شستشوی پشم و نخ باید از شوینده‌‌های خاصی استفاده گردد که خاصیت قلیائی نداشته باشند. نوع پشم به کار رفته برای پرز باید از یک ضخامت متوسط انتخاب شود. از پشم فرفری و مجعد نباید استفاده گردد (پشم‏‌های مجعد حالت فنری ندارند و بر روی هم می‏خوابند).