کرم‌های انتقال یافته از راه خاک

آسکاريس لمبريکوئيدس (Ascaris Lumbricoides)

آسکاريس لمبريکوئيدس مشهورترين نماتود انگلى است که بالاترين نسبت آلودگى را در سطح جهان دارا مى‌باشد، کِرمى است بزرگ و گرد که در روده کوچک بسر مى‌برد و اندازه آن بين ۱۵ تا ۳۵ سانتيمتر است، کِرم نَر کوچک‌تر از ماده مى‌باشد. مادهٔ بالغ، جفت‌گيرى کرده، روزانه بيش از دويست هزار تخم مى‌گذارد. تخم آن بيضى‌شکل و قهوه‌اى‌رنگ بوده، زوايد محيطى برجسته و پستانى‌شکل دارد. کرم‌ها از محتواى غذائى داخل روده تغذيه مى‌کنند.

تخم مقاوم کِرم چنان‌چه با مدفوع روى خاک ريخته شود و در شرايط مساعد قرار گيرد، به‌ طور معمول بعد از سه‌هفته قدرت آلوده‌کنندگى پيدا مى‌کند و چنان‌چه بعد از اين مدت با آب يا سبزى‌هاى تازه و يا اغذيه و دست‌هاى آغشته به خاک، خورده شود در داخل معده، جدار خود را از دست داده لارو داخل آن آزاد مى‌شود. اين لارو از مخاط روده کوچک عبورکرده، توسط جريان خون به کبد مى‌رود و مرحله مهاجرت يک‌ماهه خود را در مسير کبد، ريه، مِرى و معده طى مى‌کند و سپس دومرتبه در روده باريک مستقر و به کِرم بالغ تبديل مى‌شود.

ناراحتى حاصل از جايگزينى کِرم در بدن را آسکاريازيس (Ascariasis) مى‌نامند که با توجه به سير تکاملى کِرم، مى‌توان آن را به دو مرحله تقسيم کرد:

- مسير حمله مهاجرت لارو:

عبور لاروها از کبد بر اين عضو اثر مى‌گذارد و گاهى باعث بزرگى و دردناکى آن مى‌شود. جايگزينى آنها در ريه، ناراحتى‌هاى تنفسى ايجاد مى‌کند که به آن پنومونى آسکاريسى گفته مى‌شود. خودنمائى‌ها به صورت سرفه‌هاى خشک و تنگى نفس، وجود صداهاى غيرطبيعى در سمع ريه، تب و ائوزينوفيلى است که مجموعه اين علايم را سندرم لوفلر (Leofler syndrome) مى‌نامند. اين مسير بيش از دوهفته طول نمى‌کشد.

- مرحله استقرار کرم بالغ در روده:

علايم معمولى اين مرحله، درد ناحيه شکم، بى‌اشتهائى و سوءهاضمه مى‌باشد، اما در آلودگى‌هاى شديد باعث ايجاد علايم انسداد روده مى‌گردد که گاهى منجر به پارگى روده مى‌شود و درنتيجه کرم از روده خارج و در اعضاء مجاور، مانند کبد، حفرهٔ شکم و غيره مستقر مى‌شود.

علايم عمومى شامل بى‌خوابي، تشويق و سائيدن دندان‌ها هنگام خواب است. گاهى تشنج و تب وجود داشته در عده‌اى علايم آلرژيک به صورت افزايش ائوزينوفيل، آسم و يا پيدايش اريتم و يا بثورات جلدى مشاهده مى‌شود. تشخيص بيمارى با آزمايش مدفوع، به روش مستقيم و يا فرمالين اتر و مشاهدهٔ تخم کِرم خواهد بود.

- همه‌گيرى شناسى آسکاريازيس در دنيا و ايران:

ميزان آلودگى به اين انگل، در حال حاضر باوجود کاهش درصد آلودگى در بسيارى از نقاط دنيا، به‌دليل رشد سريع جمعيت و عدم رعايت اصول بهداشت در بعضى از کشورها همچنان درحد بالائى بوده و به بيش از يک ميليارد نفر مى‌رسد. ميزان آلودگى در بيشتر کشورهاى در حال گسترش بين ۲۰ تا ۹۰% گزارش شده است، که بالاترين آلودگى‌ها، به ‌ترتيب در فيليپين ۸۵ تا ۹۰%، اندونزى ۸۳%، مالزى ۸۲%، تايلند ۷۰%، کلمبيا ۵۹%، برزيل ۵۸%، تايوان ۵۰%، ويتنام ۴۵%، کاستاريکا ۴۰%، نيجريه ۳۰% و هندوستان ۲۰% بوده است. اگرچه اين ارقام متعلق به چندين سال پيش مى‌باشد، اما خود نشان‌دهنده وفور آلودگى در اين کشورهاى گرمسيرى و نيمه‌گرمسيرى و پرباران است. اين نسبت‌ها اکنون کاهش قابل‌توجهى نموده است.

در بعضى از کشورها مانند ژاپن، جمهورى کُره و فلسطين توانسته‌اند با بهره‌گيرى از کاربرد روش درمان دسته‌جمعي، ميزان آلودگى را بشدت کاهش دهند. طبق برآورد کابررا (Banyamin D. Cabrrea)، استاد انگل‌شناسى انستيتوى بهداشت فيليپين، هر ۲۰ عدد کرم بالغ آسکاريس روزانه ۸/۲ گرم مواد قندى مصرف مى‌کنند و با توجه به تعداد افراد آلوده در فيليپين که در آن زمان حدود بيست ميليون نفر برآورد شده و ميزان آلودگى هر فرد که به‌طور متوسط ۲۰ کرم تخمين زده شده است، روزانه درحدود هزار کيسه برنج ۵۰ کيلوئى توسط اين کرم از جيرهٔ غذائى مردم فيليپين مصرف مى‌شود و به‌ هدر مى‌رود. در ايران طبق بررسى‌هاى انجام‌شده توسط ارفع و همکاران در سال ۱۳۴۷ ميزان آلودگى به اين کِرم بين ۱۰ تا ۱۲ ميليون نفر (يعنى يک‌سوم جمعيت کشور در آن زمان) برآورد شده بود. مطالعه‌هاى پراکنده در نواحى مختلف، اين ميزان را درحدود ۱ تا ۹۵% نشان داده است. در حال حاضر آلودگى به آسکاريس و ساير کرم‌هاى منتقله توسط خاک به ‌دليل کمتر مصرف‌کردن کود انسانى و جلوگيرى از ورود فاضلاب‌هاى شهرى در سبزى‌کارى‌ها کاهش پيدا کرده است. حداکثر آلودگى در استان همدان با ۶۶/۳۹% و حداقل در استان بوشهر تا ۸۰/۰% آلودگى گزارش گرديده است. درضمن آلودگى در ساير استان‌ها به شرح زير مى‌باشد:

آذربايجان شرقى ۸/۲۴%، مرکزى و کرمانشاه ۲۰%، آذربايجان غربى ۱۶%، کردستان ۲/۱۰%، لرستان ۳/۸%، گيلان %۷/۱، زنجان ۹/۶%، چهارمحال و بختيارى و اصفهان ۶%، خراسان ۷/۳%، مازندران ۵/۳%، تهران ۱/۳%، فارس ۳/۲%، ايلام ۷/۱%، يزد ۳/۱%، کرمان ۱/۱%، هرمزگان ۵/۰%، کهکيلويه و بويراحمد ۳/۰% و سمنان ۲/۰%.

آلودگى در استان سيستان و بلوچستان و خوزستان بررسى نشده است. مطالعه‌هاى انجام‌شده توسط اداره کل بيمارى‌هاى واگير وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى در سال ۱۳۷۰ حاکى از پايين‌آمدن آلودگى تمام کرم‌هاى روده‌اى است.

در مطالعه ۲۶۳ روستاى استان خراسان که توسط ارفع و همکاران در ۱۹۷۸ منتشر شد، کمترين آلودگى در روستاى کاووس شهرستان گناباد با ميزان ۲/۰% و متوسط آلودگى اين استان ۵۲% بود. در مطالعه ديگرى که در سال ۱۳۵۵ از ۷۳ روستاى استان اصفهان توسط ارفع و همکاران انجام شد، ميزان آلودگى از ۳۱ تا ۸۳% متفاوت و به‌طور متوسط ۶/۷۶% برآورد گرديد. همچنين در مطالعه بهداشتى اين استان که در سال‌هاى ۵۵-۱۳۵۴ انجام شد، ۰۶۶/۲ نفر از اهالى شش شهر استان و نيز ۲۲۸/۲ نفر از اهالى ۵۹ روستاى آن به‌طور تصادفى انتخاب و آزمايش شدند. آلودگى نواحى روستائى ۷۶% و نواحى شهرى ۸۳% که به‌طور متوسط ۷۹% بود. نواحى روستاى نائين با ۳۱% کمترين و شهر اصفهان با ۸۶% آلودگى بالاترين ميزان آلودگى را دارا بودند. ميزان آلودگى در مردان بيش از زنان و در کودکان ۴ساله، ۴۴% و در سنين ۵ تا ۹ سال، %۷۹ و افراد ۱۰ تا ۱۴ ساله، ۸۵% و در گروه سنى ۱۶ تا ۱۹ و ۲۰ تا ۲۹ ساله هريک ۹۰% و در افراد ۴۰ سال به بالا ۸۷% گزارش شد.

در استان خوزستان نسبت آلودگى در ۲۷۰ روستا بين ۱۷ تا ۶۸% و به‌طور متوسط ۳۰% بود. ميزان آلودگى در روستاهاى اردبيل ۴/۵۳% گزارش شده که بالاترين رقم آلودگى مربوط به کرم آسکاريس بود.

- پيشگيرى و مبارزه با آسکاريازيس:

براى پيشگيرى از ابتلاء به بيمارى بايد اقدام‌هاى زير صورت گيرد:

۱. بهسازى محيط:

- جلوگيرى از انتشار مدفوع در محيط، احداث مستراح‌هاى بهداشتى در روستاها و مکان‌هاى ساختمانى و در دست احداث، ايجاد شبکه فاضلاب در شهرها و بخش‌ها، منع اجابت مزاج در سطح زمين و چاهک‌هاى سر باز.

- تهيه آب سالم و بهداشتى:

- عدم استفاده از مدفوع انسانى به‌عنوان کود در مزارع جلوگيرى از آلودگى مواد غذائى با خاک و کثافت و هجوم مگس به آنها و منع خوردن ميوه‌ها و سبزى‌هاى آلوده که خوب شسته نشده باشند.

- جلوگيرى از آلودگى مواد غذائى با خاک و کثافت و هجوم مگس به آنها و منع خوردن ميوه‌ها و سبزى‌هاى آلوده که خوب شسته نشده باشند.

۲. آموزش بهداشت:

آموزش بهداشت، ازجمله اقدام‌هاى ضرورى است. علاوه بر منع عادت‌هاى شخصى که به بخشى از آنها در بالا اشاره شد و در آلودگى افراد به بيمارى نقش مهمى دارد، ديگر عادت‌ها و سنن و فرهنگ مردم و اقتصاد منطقه بايد موردنظر بوده، در برنامه آموزشى مورد توجه قرار گرفته و پيش‌بينى گردد.

۳. درمان دسته‌جمعى:

جر مناطقى که بشدت آلوده هستند، بايد با استفاده از داروهاى ضدکرم مناسب در تمام افراد و در فاصله زمانى مشخص اقدام به درکان کرد و طى چند دوره آلودگى را در منطقه به صفر و يا حداقل ممکن ــ‌که ازنظر بهداشت مسئله‌اى نباشد‌ــ رسانيد. چنان‌چه طى سال‌هاى ۱۳۵۴ و ۵۵ که در ۱۲ روستاى دزفول با بهره‌گيرى از درمان دسته‌جمعى به‌تنهائى و توأم با به‌سازى محيط، موفق شدند نسبت آلودگى را به‌ترتيب از ۶۶% به ۱۶% و از ۷۶% به ۱۱% کاهش دهند. از طرف مرکز مبارزه با بيمارى‌هاى واگير وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى از سال‌هاى ۷۱-۱۳۷۰ طرحى تحت عنوان مبارزه با بيمارى‌هاى انگلى روده‌اى در دست اجراء مى‌باشد که انتظار مى‌رود نتايج حاصله از آن از يک‌سو باعث اخذ تصميم‌هاى مناسب در پيشگيرى و کنترل بيمارى گردد و از طرف ديگر تازه‌ترين و موفق‌ترين اطلاعات را درمورد ميزان آلودگى و شيوع آن در نواحى مختلف کشور، ارائه نمايد.

به‌طور کلي، چنان‌چه درمان دسته‌جمعى دوره‌اى در سه نوبت در سال با فواصل منظم و به‌مدت يک‌سال با بهره‌گيرى از داروهائى يا طيف وسيع مانند مبندازول، فلوبندازول و يا پپرانتيل پاموات و يا اکسانتيل پيرانتيل و غيره انجام شود، نتايج ثمربخشى بدست خواهد آمد. در زمينه درمان دسته‌جمعي، مطالعه‌هاى موفقيت‌آميزى صورت گرفته است.