آیندهٔ اوقات فراغت

بسيارى از صاحب‌نظران از ديدگاه 'جامعهٔ جوياى اوقات فراغت' به آينده مى‌نگرند، حال آنکه از نظر ديگران اين ديدگاه نوعى شوک مى‌نمايند. در واقع جنگينز و شرمان (Jenkins and Sherman) کتاب مهمى به نام شوک اوقات فراغت انتشار داده‌اند. در اين کتاب آنان استدلال مى‌کنند که مردم آمادگى پذيرش آيندهٔ مورد تعهد اوقات فراغت را ندارند. از ديدگاه شبکه‌هاى اجتماعى که به آنها تعلق دارند، مؤسسات سياسى و آموزشى که خود برپاداشته‌اند، باور به کلار و اخلاق کاري، انگارهٔ آتى استخدام که در انتظار دو نسل آينده است چندان مفهومى ندارد. هم اينک زمان آن است که با آينده برخورد شود و يکى از موضوعات عمده‌اى که بايد به‌طور اساسى در اين رهگذر مورد توجه قرار گيرد موضوع اوقات فراغت و تغييرات اجتماعى است.

سه دههٔ گذشتن دوره‌اى از بحران هم در جهان اقتصاد و هم در دنياى سياست بوده است. ليکن اين بحران به‌ويژه براى بريتانيا و ملل صنعتى اروپاى غربى شديدتر بوده است. از نظر افراد خوشبين اين دورهٔ بحران زودگذر است، زيرا اقتصادهاى صنعتى کهن به تدريج دارد وارد فاز جديدى از توسعه مى‌گردد که به‌طور مناس به نام دوران 'بعد از صنعتى شدن' ناميده مى‌شود. دوران صنعتى شدن به سررسيده، زيرا معادن زغال سنگ و کارخانه‌هاى پارچه‌بافى موزه و نقاط گردشگرى درآمده و اکنون مورد بازديد بسيارى از گردشگران قرار مى‌گيرد. دوردن پس از صنعتى شدن يعنى ناپديد شدن انگاره‌هاى کهن استخدام، رشد آموزش و اوقات فراغت و به‌ويژه پيدائى صنايع اطلاع‌رسانى که بر مبناى محاسبه و ريزپردازش استوار شده است. اين تغيير مکان به‌طرف اقتصاد 'خدماتي' يا اوقات فراغت ممکن است ناراحت کننده باشد، ولى اين فن‌آورى‌هاى جديد گزينه‌هائى را به‌وجود مى‌آورد که نسل‌هاى پيشين فقط در عالم رويا مى‌توانستند به آنها بينديشند. از نظر افراد بدبين اين بحران دائمى و مخرب است.

در حالى که جامعهٔ صنعتى در سدهٔ نوزدهم به پيش مى‌تاخت، در دوره‌هاى پايانى سدهٔ بيستم به معناى واقعى با کمبود انرژى روبه‌رو گرديد (به ويژه سوخت‌هاى فسيلي)، به‌طورى که هزينهٔ صنعتى شدن از منافع آن فراتر رفت. خواه اين مشکل را به‌عنوان وقفه‌اى در مسير پيشرفت يا فروريختگى عمده به حساب آوريم، بايد بپذيريم که دگرگونى‌ اجتماعى داراى ابعادى سياسي، اقتصادي، فرهنگى و بوم‌شناختى است. اين عوامل ممکن است به ايجاد روابط جديد بين کار - اوقات فراغت، تغيير مکان‌هائى در انگاره‌ها و دوره‌هاى بيکارى و رشد بخش غير رسمى يا 'اقتصاد نامرئي' منجر گردد. چنين تغييراتى ممکن است در اقتصاد جهانى بازتاب يابد.

فقط صنعتى شدن آمريکا، ژاپن و اروپاى غربى نيست که به بى‌نظمى کشيده شده است. به همين‌سان دومين بخش عمدهٔ اقتصادى جهان مجامع سوسياليستى اروپاى خاورى و مرکزى نيز به همين سرنوشت دچار شده است. بلوک شوروى با آزادسازى پرشتاب اقتصادي، در رابطه با نظام‌هاى سياسى دموکراتيک به‌ويژه ساختار برنامه‌ريزى ادارى و رشد دگرگونى‌هاى فرهنگى با مشکلاتى روبه‌رو است که باعث پيشداورى‌هاى قومي، آزادسازى هنرها و شاهد رشد نفوذ فرهنگ توده‌پسند غربى و مصرف‌گرائى است. اين گونه دگرگونى‌ها در تمام قطعات از هم جدا شده و بازمانده‌هاى فروپاشيدهٔ شوروى سابق به چشم مى‌خورد. چين نيز درهاى خود را به روى نفوذ سرمايه‌دارى غرب گشوده است. طى سال‌هاى دههٔ ۱۹۶۰، انقلاب فرهنگى مائوئيست‌ها تلاش داشت که کمونيسم چين را از سرمايه‌دارى غرب برهاند، ليکن در حال حاضر خريد همبرگر مک‌دونالد در نزديکى ميدان صلح مقدس امکان‌پذير است. دولت‌هاى 'جهان سوم' که به تازگى وارد جرگهٔ صنعتى شدن گرديده‌اند در مسير اقتصاد جهان نقشى مرکزى ايفاء مى‌کنند. گرچه پاره‌اى از قسمت‌هاى دنيا در نظام اقتصاد جهانى به حاشيه کشانده شده‌اند، پاره‌اى از بخش‌هاى جهان سوم مکان‌هائى براى سرمايه‌گذارى‌هاى کلان خارجى در صنايع مادر از قبيل صنايع فولاد، کشتى‌سازى و کارخانه‌ها به‌حساب مى‌آيند. همچنين اين کشورها نيروى کار ارزانى براى مونتار لوازم خانگى بادوام مرتبط با ريزفن‌آورى (ميکروتکنولوژي) چيره بر بازارهاى اوقات فراغت جهان غرب فراهم مى‌آورند. مهمتر اينکه به احتمال جهان سوم نه فقط از طريق گردشگرى و موازنهٔ تجارى مورد نظر کشورهاى باخترى با اقتصاد جهانى همبسته است، بلکه همچنين از طريق شبکهٔ بانک جهانى که در حال حاضر دچار آشفتگى است با اين اقتصاد ارتباط دارد.

ماهيت همبستگى بين 'مرکز' و 'حاشيهٔ ' نظام اقتصاد جهان بُعدى بحرانى در هر نوع توسعهٔ آتى پديد مى‌آورد. به‌عنوان نمونه يکى از اين شرکت‌هاى چند مليتى درگير در اوقات فراغت مانند نايک، (Nike)، را در نظر مى‌گيريم که براى تهيهٔ مواد خامِ توليد کالاهاى ويژه اوقات فراغت و نيز از لحاظ بازار فروش به نيروى کار و بازار جهان سوم وابسته است. ورود 'کفش‌هاى راحتي' ارزان قيمت ويژهٔ ورزشکاران، لباس‌هاى ويژهٔ اوقات فراغت و شيوه‌هاى موسيقى به بريتانيا به علت بازار جهانى و موقعيت وابستهٔ جهان سوم به توليد اين کالاها امکان‌پذير گرديده است. گرچه بسيارى از شغل‌هاى موجود در بريتانيا به کشورهاى ديگر صادر شده، هنوز هم افراد بيکار بريتانيائى مى‌توانند کفش‌هاى ورزشى ارزان قيمت بپوشند و از کالاهاى اوقات فراغت ساخت ساير کشورها استفاده نمايند. يکى از نکات بسيار طنزآميز اين است که جوانان بيکار ممکن است به‌هنگام شرکت در اقدامات ورزشى که شوراى ورزش بنيانگذارى کرده يا در طرح‌هاى استخدام براى کمک به افراد بيکار در محدودهٔ قسمت‌هاى مرکزى بريتانيا از همين لباس‌ها بر تن کنند.

با توجه به زنجيره‌هاى طولانى همبستگى متقابل بازارهاى اوقات فراغت و روابطى که بر اثر اين همبستگى‌ها به‌وجود مى‌آيد، براى آنهائى که دست‌اندرکار و مشغول فعاليت‌ در صنايع اوقات فراغت هستند لازم است که ماهيت و جهت دگرگونى‌هاى عظيمى که در حال روى دادن است را دريابند. در اين مبحث سه رويکرد اساسى براى درک آيندهٔ اوقات فراغت مورد بررسى قرار مى‌گيرد:

۱. نخستين رويکرد مربوط به تحليل 'آينده‌نگرانه' شامل بررسى نحوهٔ سازماندهى جوامع آينده است.

۲. در دومين رويکرد پيشگوئى‌ها و پيش‌بينى‌هاى دانشمندان جامعه‌شناس که طرح‌هاى خود را که با تجربه و تحليل مفروضات علوم اجتماعى به‌دست آمده با طيفى از منابع به اثبات مى‌رسانند، مورد توجه قرار مى‌گيرد.

۳. سرانجام، تئورى‌هاى عمدهٔ تغييرات اجتماعى مرور خواهد شد و مفاهيم آنها در رابطه با اوقات فراغت مورد بررسى قرار خواهد گرفت.