کندذهنی کودکان

هشيارى و زرنگى کودکان از مسائل مورد آرزوى بسيارى از خانواده‌هاست. پدران و مادران آرزو مى‌کنند که فرزندان آنها افرادى تيزفهم، شيرين‌زبان، داراى پرسش‌هاى متين و هوشمندانه، پيشرو و عاقل، که در هر محفلى با نشان دادن زيرکى خود بتوانند توجٌه ديگران را به سوى خود معطوف دارند و هم در صورت امکان موجبات غرور و افتخار والدين را فراهم آورند.

مسأله‌اى که در اين بحث قابل‌طرح است اين است که گروهى از کودکان از همان هنگام تولد يا بعد از آن نقيصه‌هائى از نظر ذهنى دارند که باعث مى‌شود از حد متوسط کودکان پائين‌تر باشند. درکشان فروتر از حد عادى و راه وروششان نشان‌دهنده نوعى عقب‌ماندگى ذهنى است.

اين مسأله نه تنها مسأله خانواده‌هاست بلکه از مشکل‌ترين و سخت‌ترين مسائل جامعه انسانى نيزبحساب مى‌آيد زيرا که عواقب آن در سرنوشت جامعه نيز مؤثر است. مباحث مربوط به تشخيص، درمان و پيشگيرى کودکان عقب‌مانده مورد بحث بسيارى از محافل علمى و آگاهى از آن مورد آرزوى خانواده‌هاست، آنها مى‌خواهند بدانند آيا براى چنين کودکان مى‌توان کارى انجام داد يا خير؟ در رابطه با آموزش و پرورش آنها چه بايد کرد؟ آينده اينگونه کودکان و مسائل و مشکلاتشان چيست؟ و چگونه بايد درباره آنها موضع گرفت؟

کارى را که ما در اين بحث مختصر ارائه مى‌دهيم شامل معرفى اين گروه از کودکان و حدود عقب‌ماندگى ذهنى و عرضه اطلاعاتى در اين زمينه به والدين و مربيان در جهت هشيارتر کردن آنها و نحوه عرضه و ارائه خدمات لازم به آنهاست.

مسأله هوش

لازم است از مسأله هوش و درجات آن آگاهى داشته باشيم زيرا اساس مسأله به هوش کودکان مربوط مى‌شود. هوش چيست؟

- استعدادى است ذهنى براى سازگارى با افراد و با محيط.

- مجموعه فعاليت‌هاى ذهنى است که فرد را در کسب مهارت‌ها، حل مشکلات، و تطابق با محيط آماده مى‌سازد.

- شايستگى عمومى فرد است براى سازگار ساختن فکر با نياز و شرايط و اوضاع جديد.

- قدرت درک هدف مطلوب و سازگارى فرد با اوضاع جديد است.

- قدرت ابداع يا آفرينندگى انسان در مواجهه با موفقيت‌هاى تازه است.

سنجش هوش

بخاطر اهميتى که هوش در زندگى فردي، اجتماعي، اقتصادي، حقوقي، تربيتى دارد آن را مى‌سنجند. براى سنجش آن از وسيله‌اى به نام تست استفاده مى‌کنند. غرض ما از تست سؤالات کتبي، شفاهى يا عملى است که براى فرد مطرح مى‌شود و از نوع جوابى که کودک به آن سؤالات مى‌‌دهد درمى‌يابند که درجه هوش او چقدر است.

افراد از نظر درجه هوشى بين صفر تا حدود ۱۸۰ تا ۲۰۰ هستند. يک فرد عادى طبيعى حدود ۱۰۰ تا ۱۰۰ درجه هوشى را داراست. آنهائيکه از اين حد بالاتر باشند باهوش، تيزهوش و گاهى نابغه‌اند و آنهائيکه از اين حد پائين‌ترند ضعيف، غيرعادى و يا کندذهنند.

سنجش هوش توسط متخصصان صورت مى‌گيرد، يک روانشناس يا يک متخصص اعصاب و روان مى‌تواند در اين مورد نظر بدهد. هرکسى قادر به اظهارنظر درباره هوش افراد نيست و تازه آنچه را هم که تست‌ها نشان مى‌دهند معلوم نيست صددرصد قطعى باشد.

نشانه‌هايى براى افراد باهوش

کودکان عادي، باهوش و گاهى پرهوش نشانه‌ەائى دارند که ما نمونه‌هائى از آن را بشرح زير براساس نظرى که برخى از دانشمندان داده‌اند عرضه مى‌کنيم:

يک کودک باهوش:

- در ۴ ماهگى تبسم و لبخند دارد، براى نوبه غذاى خود انتظار مى‌کشد.

- در ۷ ماهگى مى‌نشيند، روى دست‌هاى خود خم مى‌شود، اشياء را با دست مى‌گيرد و با دست خود تصوير خويش را در آئينه نوازش مى‌کند.

- در ۱۰ ماهگى روى دست و پا مى‌خزد و گاهى يک دوقدم مى‌رود، به اثاثيه منزل آويزان مى‌شود، مى‌تواند بابا، ماما بگويد.

- در ۱۲ ماهگى اگر يک دست او را داشته باشيم راه مى‌رود، مى‌توانم قائم باشک کند.

- در ۱۵ ماهگى به تنهائى چندقدم راه مى‌رود، از پله‌ها بالا مى‌رود

- حدود ۶ کلمه بلد است و اسباب بازى را نشان مى‌دهد.

- در ۱۸ ماهگى بخوبى راه مى‌رود، به عکس کتاب نگاه مى‌کند، مى‌تواند مستقلاً غذا بخورد.

- در ۲ سالگى از پله بالا و پائين مى‌رود، کتاب را ورق مى‌زند، جمله‌اى سه کلمه‌اى مى‌سازد، نام خود را مى‌داند تدريجاً ادرار خود را کنترل مى‌کند.

- در سه سالگى مى‌تواند سه‌چرخه سوار شود، رکاب بزند، کلمات جمع را بکار برد، کفش خود را بپوشد.

- در چهارسالگى مى‌تواند ده شئ را بشمارد، تقسيمات پول را بلد است، انگشتان دست را درهم مى‌کند و رنگ‌ها را مى‌شناسد.

کودکانى که اين شرايط را واجد نيستند دچار نوعى عقب‌ماندگى و يا دچار کندذهنى هستند.

مسأله کندذهنى

درباره اين که کندذهن کيست يک پاسخ آن اين است: کندذهن کسى است که بسيارى از صفات و ويژگى‌ها را نداشته باشد و نتواند چون ديگر کودکان عادى مشى و روش داشته و با مسائل محيطى خود را سازگارى دهد.

درباره تعريف آن بايد گفت هنوز تعريف جامع و مانعى در اين رابطه وجود ندارد. زيرا نفس کندذهنى يا عقب‌ماندگى ذهنى يک پديده چندبعدى است. عواملى چون جنبه‌هاى رواني، وظايف الاعضايي، زيستى و پزشکي، تربيت، تغذيه و ... در آن مؤثر است. برخى از تعريف‌ها در اين‌باره عبارتند از:

- حالتى از رشد ذهنى که ناقص است و بر اثر آن آدمى قادر نيست خود را با هنجارهاى جامعه بدون سرپرستى و کنترل تطبيق دهد.

- رشد ناقص ذهنى است که باعث ناتوانى فرد در تطابق با محيط است. (تِرد گُلد)

- فعاليت عمومى ذهن پائين‌تر از حد طبيعى است که باعث بوجودآمدن اختلاق در جهت قبول رفتار سازگارانه است. (ديک هِبِر)

- براى افرادى است که از حد متوسط پائين‌ترند و در رفتارشان نواقص سازشى بسيار وجود دارد.

- رشد ناقص يا متوقف‌شده ذهن است که شامل عقب‌ماندگى هوشى بوده و به نحو و درجه‌اى است که حساس يا ملزم به درمان و يا ساير مراقبت‌ها و تعليمات مخصوص بيمار است.

نگرانى والدين و مربيان

والدين و مربيان از کندذهنى فرزندان شديداً نگران و ناراحتند و حتى برخى از آنان از پذيرش کودک خوددارى کرده و او را مورد بى‌توجهى قرار مى‌دهند و يا زن‌وشوهر در اين رابطه يکديگر را متهم کرده و سعى دارند ديگرى را مقصر قلمداد کنند.

ما والدينى را مى‌شناسيم که بخاطر چنين ولادتى احساس گناه کرده و واکنش اضطرابى از خود بروز داده‌اند. و يا درپى اين بحث و بررسى افتاده‌اند که اگر خداوند عادل است - چرا اين کودک بدنيا آمده است - اصل عقلى روابط علٌت و معلولى را فراموش کرده و تنها در پى رفع اتٌهام خويشند.

مقاومت‌ها و طرد و ردها در اين زمينه بسيار است در حاليکه اصل براين است کودک را بهمانگونه که هست بعنوان يک امانت الهى بپذيرند و او را پنهان نکنند. بجاى سرزنش هم به فکر چاره‌جوئى بيفتند و ببينند وظيفه جديد چيست چه بايد بکنند تا او دچار وضع بدترى نشود و يا چه اقدامى کنند که موقعيت طفل اصلاح شود و او در شرايط بهترى قرار بگيرد.

هشدارى مهم

اين نکته مهم و قابل ذکر است که برخى از کودکان کندذهن و يا عقب‌مانده ذهنى نيستند، بلکه تنبل و يا داراى اشکال ديگرى در امر تحصيل و متهم به کندذهنى هستند. آرى ممکن است همه نمرات درسى کودکى در مدرسه پائين باشد ولى اين امر دليل آن نمى‌شود که ما او را کندذهن بدانيم.

ممکن است تنبل باشد، به درس رغبتى نداشته باشد، انگيزه‌اى براى تحصيل او موجود نباشد. حتى اين امکان وجود دارد که کودکى تيزهوش باشد و درس‌نخوان. با ديدن يک نابهنجارى در رفتار و يا اخلاق و يا درس نبايد ناراحت بود و کودک را عقب‌مانده خواند.