|
|
|
| تهران امروزى که در رديف بزرگ‌ترين و پرجمعيت‌ترين شهرهاى جهان قرار دارد، فراز و نشيب‌هاى تاريخى فراوان داشته است. «طهران» که زمانى قريه‌اى بيش نبود، امروزه به تهران بزرگ با بيش از ده ميليون نفر جمعيت تبديل شده است. از زمانى که اين شهر در سال ۱۲۰۰ هجرى قمرى به پايتختى ايران برگزيده شد، تا به امروز حوادث بى‌شمارى را به خود ديده است.
|
|
| وضعيت اجتماعى و اقتصادى استان
|
|
| جمعيت استان تهران در سال ۱۳۷۳ در حدود ۱۱ ميليون و ۶۴۷ هزار و ۱۰۳ نفر برآورد شده است. از اين تعداد ۷۶۸۱۵۹۱۰ نفر در مناطق شهرى (۸۷/۲۳ درصد کل استان) و ۳۳۵۴۸۷۱ نفر در مناطق روستايى (۱۲/۷۷ درصد کل استان) زندگى مىکنند. نرخ رشد جمعيت بين سالهاى ۷۰ تا ۷۳ در کل استان ۲/۷ درصد، در مناطق شهرى ۳/۸ درصد و در مناطق روستايى ۳/۷ درصد بوده است. در توزيع شهرستانى جمعيت، بيش از نيمى از جمعيت استان در شهرستان تهران ساکن هستند (۵۷/۷۳ درصد جمعيت کل استان) و شهرستان کرج با ۵۴۳۱۲۰۱ نفر (۹/۶۲ درصد کل استان) در مرتبه دوم قرار دارد. کم‌جمعيت‌ترين شهرستان، شميرانات با ۲۰۱۲۲ نفر (۰/۱۹ درصد کل استان) است. بالاترين نرخ رشد جمعيت بين سالهاى ۷۰ تا ۷۳ را شهرستان شهريار با ۱۱/۸ درصد داشته است.
|
|
| نسبت جنسى جمعيت در استان تهران ۱۰۷ و در مناطق شهرى و روستايى استان به ترتيبت ۱۰۷ و ۱۰۹ است. بيشترين نسبت جنسى جمعيت در شهرستان شميرانات ۱۱۲ و کم‌ترين آن در شهرستان ساوجبلاغ ۱۰۶ است. ميانگين جمعيت خانواده در استان تهران ۴/۵ و درمناطق شهرى و روستايى به ترتيب ۴/۴ و ۴/۹ بوده است. شهرستان رى بالاترين ميانگين جمعيت خانواده، (۵/۳ نفر) و شهرستان شميرانات پايين‌‌ترين آن (چهار نفر) را دارا بوده است.
|
|
| همچنين بيشترين سهم در گروه‌هاى سنى مربوط به گروه ۹-۵ ساله با ۱۶/۱۶ درصد در کل جمعيت استان بود و کم‌ترين سهم تا پيش از ۶۵ سالگى مربوط به ۵۹-۵۵ ساله با ۲/۱۶ درصد کل جمعيت استان بوده است.
|
|
| در سال ۱۳۷۳، جمعيت فعال استان تهران در حدود ۹۶۴۲۲۰۳ نفر برآورد شد که نسبت به سال ۱۳۷۰ افزايشى برابر ۳۲۵۲۷۳ نفر را نشان مى‌داد. درصد افزايش جمعيت فعال نسبت به آمارگيرى سال ۱۳۷۰ در مجموع اين دوره، ۹/۲ درصد و به طور سالانه ۳ درصد بود. در مناطق شهرى، جمعيت فعال ۹۵۶۷۴۹۲ نفر بود که نسبت به سال ۱۳۷۰ افزايشى برابر ۵۲۴۲۶۱ نفر (با نرخ رشد ۱۰/۵ درصد در مجموع اين دوره و ۳/۵ درصد سالانه) را نشان مى‌داد. در مناطق روستايى، جمعيت فعال ۰۰۸۴۷۱ نفر برآورد شد که با رشدى معادل ۹/۲ درصد در مجموع اين دوره و ۳ درصد به طور سالانه افزايشى برابر ۹۶۹۳۹ نفر داشته است.
|
|
| نرخ اشتغال در کل استان ۹۴ و نرخ بيکارى ۶ درصد بود. در مناطق شهرى نرخ اشتغال ۹۴/۴ درصد و در مناطق روستايى اين رقم ۸۹/۴ درصد بود.
|
|
| توزيع شاغلان استان تهران برحسب گروه‌هاى عمدهٔ فعاليت در سال ۱۳۷۳ نشان مى‌داد ۴/۹ درصد شاغلان در بخش کشاورزى، ۰/۸ درصد در بخش معدن، ۲۳/۸ درصد در گروه صنعت، ۸/۸ درصد در گروه ساختمان، ۱/۴ درصد در بخش آب، برق و گاز، ۸/۸ درصد در بخش عمده‌فروشى و خرده‌فروشى و ۴۴/۳ درصد در بخش خدمات، حمل و نقل و ارتباطات، خدمات مالى و ملکى، خدمات اجتماعى و عمومى فعاليت داشتند و بقيه نيز نامشخص بودند. بيشترين نرخ رشد جمعيت شاغل را بخش‌هاى صنعت و خدمات، حمل و نقل و ارتباطات داشت. در توزيع شاغلان در بخش‌هاى عمده اقتصادى، بخش کشاورزى ۴/۹ درصد، صنعت و معدن ۳۶/۲ درصد و خدمات ۵۲/۱ درصد کل شاغلان را در بر داشت و بقيه غيرقابل طبقه‌بندى بود. در زير بخش صنعت، بيشترين سهم شاغلان در گروه صنعت (۶۹/۶ درصد) و ساختمان (۲۴/۳ درصد) بود. همچنين در زير بخش خدمات، بيشترين سهم به خدمات اجتماعى و همگانى (۶۲ درصد) تعلق داشت.
|
|
| براساس آمار سال ۱۳۷۳ از کل جمعيت استان، ۵۲۱۱۳۱۷ نفر متولد محل اقامت خود و تعداد ۵۸۲۵۱۵۴ نفر متولد محلى غير از محل اقامت خود بوده‌اند. از اين ميان، ۸۴/۸ درصد در مناطق شهرى و بقيه در مناطق روستايى هستند. در نقاط شهرى ۹۵۱۵۰۹۲ نفر متولد شهر هستند و ۵۷۵۱۱۶ نفر متولد آبادى‌هاى اطراف و ۴۱۲۱۵۱ نفر متولد خارج از کشور (همهٔ متولدان محلى غير از محل اقامت خود) هستند. اين ارقام براى نقاط روستايى به ترتيب برابر با ۰۷۲۳۵۴، ۷۰۷۲۷۳ و ۵۶۵۶۰ نفر است. در مجموع، ۶۱/۱ درصد کل جمعيت استان (شهرى و روستايي) متولد محل اقامت خود و ۳۸/۸ درصد متولد محلى غير از محل اقامت خود هستند.
|
|
| استان تهران به ويژه شهر تهران و شهرستان‌هاى نزديک آن از نظر مهاجرپذيرى، بيشترين تعداد مهاجران را تاکنون جذب کرده است. برپايهٔ تحقيقات انجام شده، در حدود نيمى از جمعيت کل شهر تهران و شهرستان‌هاى نزديک آن به عنوان مهاجر شناخته شده‌اند. در حدود يک چهارم اين مهاجران از شهرستان‌هاى استان‌هاى تهران و مرکزى به تهران آمده‌اند. يک پنجم آن‌ها را متولدان استان‌هاى شمال غربى کشور تشکيل مى‌دهند و در حدود يک دهم آن‌ها را از اهالى گيلان و ديگر نقاط هستند.
|
|
| يکى از ويژگى‌هاى مشترک تهران با بسيارى از پايتخت‌هاى جهان اين است که بيش از نيمى از سکنهٔ آن را مهاجران اطراف تشکيل مى‌دهند. اين وضع، پديده‌اى تازه هم نيست، زيرا تهران از آغاز پايتخت شدن، همواره انبوهى از ساکنان شهرستان‌ها به ويژه بخش‌هاى غربى کشور مانند آذربايجان، و نيز شهرستان‌هاى مرکزى و اصفهان را جذب کرده است.
|
|
| مهاجرت به تهران مانند ديگر نواحى، داراى انواع مهاجرت فصلى، موقتى و دائمى است. بيشتر مهاجران فصلى تهران روستائيان هستند. روستائيان و عشايرى که در نزديکى تهران يا در برخى از استان‌هاى نزديک تهران زندگى مىکنند و براى تأمين کسرى معاش خود و کسب درآمدهاى اتفاقى و فصلى راهى تهران مى‌شوند، معمولاً در مشاغل کاذب مانند دست‌فروشى، واسطه‌گرى و ... سرگرم کار مى‌شوند.
|
|
| زبان اصلى مردم استان تهران فارسى است، اما به علت مهاجرت گسترده به اين استان، گويش‌هاى ديگرى چون زبان آذرى و لهجه‌هاى متفاوتى از ديگر مناطق ايران به آن افزوده شده است. براساس سرشمارى سال ۱۳۶۵، در حدود ۹۸/۱ درصد از جمعيت استان تهران به زبان فارسى سخن مى‌گويند که اين نسبت در نقاط شهرى ۹۸/۳ و در نقاط روستايى ۹۶/۸ درصد است.
|
|
| براساس همان سرشمارى بيشتر جمعيت استان تهران (۹۸/۳۰ درصد) را مسلمانان تشکيل داده‌اند که اين نسبت در نقاط شهرى ۹۸/۱ و در نقاط روستايى ۹۹/۵ درصد است.
|
|
| استان تهران يکى از قطب‌هاى اصلى اقتصاد کشور است. تجمع کانون‌هاى عمدهٔ اقتصادى در اين استان و موقعيت سياسى - ادارى و مرکزيت آن باعث شده است بخش عمدهٔ امکانات صنعتى و خدماتى در محدودهٔ آن متمرکز شود. بخش کشاورزى نيز از جايگاهى چشم‌گير در بافت اقتصادى آن برخوردار است. ولى در مقايسه با ديگر بخش‌ها، وزن ناچيز و اندکى را به خود اختصاص داده است. دلايل عمدهٔ محدوديت کشاورزى در استان ويژگى‌هاى طبيعى اين منطقه است. کمى بارش، نزديکى کويرها و بيابان‌ها، کمبود آب مورد نياز کشاورزى و تبديل زمين‌هاى کشاورزى به مناطق مسکونى و توليدى - صنعتى از مهمترين دلايل اين رويکرد است.
|
|
| منطقهٔ تهران را از نظر موقعيت طبيعى و کشاورزى به دو ناحيه مىتوان تقسيم کرد:
|
|
| - ناحيهٔ کوهستانى معتدل: که در برگيرندهٔ نواحى شمالى استان مانند بخش‌هاى فيروزکوه، دماوند، لواسانات، رودبار قصران، طالقان و بخش‌هايى از شمال ساوجبلاغ است که به علت ناهموارى‌هاى شديد سطح زمين، وضعيت نامساعد جوى و اقليم سرد، مردم اين ناحيه بيشتر به فعاليت‌هاى باغ‌دارى و دامدارى مى‌پردازند و باغ‌هاى سيب، گوجه‌سبز، گيلاس، زردآلو و هلو از مهمترين فرآورده‌هاى اين ناحيه به شمار مى‌رود.
|
|
| - دشت‌ها و کوه‌پايه‌هاى جنوبى البرز: ناحيهٔ ديگر شامل دشت‌ها و کوه‌پايه‌هاى جنوبى البرز است که ورامين، رى، شهريار، رباط کريم، اشتهارد و بخش‌هاى مرکزى و جنوبيِ ساوجبلاغ در اين ناحيه واقع شده‌اند. اين ناحيه براى کشاورزى مساعد است، ولى در ناحيه‌هايى که در نزديکى شوره‌زارها واقع شده‌اند، مشکلاتى در کار کشاورزى وجود دارد. محصولات عمدهٔ اين ناحيه را گندم، جو، يونجه، ذرت علوفه‌اى، گوجه‌فرنگى، خيار، سبزى‌ها، سيب‌زمينى، نباتات علوفه‌اى، انگور، چغندرقند و پنبه تشکيل مى‌دهد.
|
|
| سطح زير کشت فرآورده‌هاى سالانه استان ۸۰۵۱۴۹ هکتار است که ۰۰۷۱۲۲ هکتار آن به کشت محصولات عمدهٔ سالانه اختصاص دارد. سطح باغ‌هاى استان نيز ۲۱۴۵۵ هکتار است که شامل درختان نهال و بارور است.
|
|
| از نواحى مهم کشاورزى استان تهران مىتوان به رودبار قصران در شمال شرقى تهران اشاره کرد که اراضى حاصل‌خيز و باغ‌هاى پرشمار دارد. لواسانات در غرب شهرستان دماوند از ديگر نواحى کشاورزى تهران است که داراى زمين‌هاى حاصل‌خيز است. دره‌هاى اين ناحيه نيز باغ‌هاى پرشمار دارد. در شهرستان کرج محصولاتى مانند چغندرقند، ميوه و فرآورده‌هاى دامى توليد مى‌شود.
|
|
| دره‌ها و دامنه‌‌هاى بلندى‌هاى البرز با مراتع سرسبز و غنى، موقعيتى مناسب براى فعاليت‌هاى دامدارى دارند. در سطح استان، دامدارى هم در دشت‌ها و هم در نواحى کوهستانى و کوه‌پايه‌اى رواج دارد، ولى سهم آن همه در اقتصاد استان ناچيز است.
|
|
| استان تهران يکى از کانون‌هاى عمدهٔ صنايع کشور است. برابر آخرين آمارهاى منتشره، از ۵۶۰۸ واحد صنعتى کل کشور، ۲۹۵۳ واحد آن (۴۰ درصد کل صنايع کشور) در استان تهران قرار دارد. بيشتر اين صنايع در امتداد سه محور غربى، جنوبى و شرقى متراکم شده است. همچنين ۴۴ درصد کارگران کارگاه‌هاى صنعتى کل کشور در استان تهران کار مىکنند.
|
|
| يکى از ارکان اصلى اقتصاد استان تهران صنايع ماشينى وابسته است که بيشتر آن‌ها به مونتاژ و توليد کالاهاى مصرفى اشتغال دارند. توسعهٔ اين صنايع بيشتر در امتداد راه‌هاى ورودى به تهران به ويژه در مسير تهران - کرج، تهران - دماوند، تهران - ساوه و تهران - قم است.
|
|
| صنايع استان را برحسب نوع توليدات مىتوان به گروه‌هاى زير تقسيم کرد:
|
|
| - صنايع غذايى : شامل کارخانهٔ قندسازى، روغن نباتى، لبنياتِ پاستوريزه، فرآورده‌هاى گوشتى، تصفيه قند، بيسکويت‌سازى، نان ماشينى، نوشابه‌سازى، کنسرو و مرباسازى و ... سهم اين صنايع از کل صنايع مشابه آن‌ها در سطح کشور نزديک به ۳۰ درصد است.
|
|
| - صنايع نساجى و چرم : شامل ريسندگى و بافندگى پنبه‌اى و پشم، تريکو، کف‌پوش، فرش ماشينى، موکت، پتو، حوله، تهيهٔ انواع پوشاک، کفش، چرم، کيف و چمدان که به تازگى توليد برزنت و الياف نيز جزء اين رشته از صنايع درآمده است. سهم اين رشته از کل صنايع هم‌رشتهٔ خود در کشور نزديک به ۵۰ درصد است.
|
|
| - صنايع کانى غيرفلزى : اين رشته از صنايع، مصالح ساختمانى و لوازم بهداشتى خانه‌ها و شيشه، تهيه و توليد مىکنند که کارخانهٔ سيمان از جملهٔ آن‌هاست. اين صنايع ۲۸ درصد صنايع کانى غيرفلزى کشور هستند.
|
|
| - صنايع فلزى : اين رشته از صنايع، اتومبيل و مينى‌بوس، وانت، لوازم خانگى مانند بخارى، کولر، اجاق‌گاز، يخچال، ماشين‌لباس‌شويى و مانند آن‌ها و همچنين مخازن تحت فشار، لوله پروفيل، و پنجره و بسيارى ديگر از فرآورده‌هاى فلزى را توليد مىکنند و در غرب تهران (دو سوى مسير تهران - کرج) و شرق تهران (به سوى جادهٔ تهران - آب‌علي) قرار دارند.
|
|
| - صنايع سلولزى : شامل مؤسسه‌هايى است که به توليد کاغذ، مقوا، کارتن، کيسه و پاکت کاغذى، کاغذهاى بهداشتى و توليدات چوبى مانند نئوپان، فيبر، کبريت و مداد اشتغال دارند.
|
|
| - صنايع شيميايى و دارويى : شامل کارخانه‌ها و کارگاه‌هايى است که به توليد دارو، مواد بهداشتى، مواد ضدعفونى‌کننده، لاستيک و پلاستيک، رنگ‌هاى ساختمانى و صنعتى، پاک‌کننده‌هاى جامد و مايع، فرآورده‌هاى نفتى، روغن موتور و سموم دفع آفات نباتى اشتغال دارند.
|
|
| - صنايع برق و الکترونيک : شامل مؤسسه‌هايى است که به مونتاژ وسايل برقى و الکتريکى، توليد کابل، باطرى و لامپ اشتغال دارند. توليدات اين صنايع در سطح استان، نسبت به ديگر گروه‌هاى صنعتى چشم‌گير نيست، اما در مجموع کل کشور سهمى بسيار بالاتر از صنايع مشابه خود را در بر مى‌گيرد.
|
|
| از معدن‌هاى کل کشور نيز ۱۵/۴ درصد آن در محدودهٔ استان تهران است. کانسارهاى استان تهران را مىتوان به دسته‌هاى زير تقسيم کرد:
|
|
| - معادن فلزى : شامل مس، سرب، موليبدن، منگنز و آهن است؛ تقريباً همهٔ منگنز استخراجى کشور از معادن منگنز استان تهران به دست مى‌آيد که در جنوب و جنوب غربى آن قرار دارند.
|
|
| - معادن غيرفلزى : در برگيرندهٔ ذخاير سنگ آهک و دولوميت است.
|
|
| - معادن خاک‌نسوز : شامل کائولن (خاک‌‌چيني) است که ۵۱ درصد توليد کل کشور از اين استان استخراج مى‌شود. معدن‌هاى سنگ گچ استان نيز داراى ذخايرى بزرگ است؛ معادن نيتونيت و خاک صنعتى در بخش‌هاى شرق و جنوب شرقى استان کشف شده است.
|
