تعاريف و معيارهاى مربوط به مواجهه (يا متغيرهايى که ممکن است ازنظر سبب‌شناختى اهميت داشته باشند) هم به‌اندازه تعاريف مربوط به شاهد و مورد مهم هستند. آگاهى‌هاى مربوط به مواجهه را بايد با روش دقيق و همانند هم براى گروه شاهد و هم براى گروه مورد - بدست آورد. اين کار از طريق مصاحبه، پرسشنامه و يا مطالعه گزارشات مربوط به پيشينه بيماران، مانند پرونده‌هاى بيمارستانى و شغلى و... فراهم مى‌آيد. نکته مهم آن است که هنگام انجام مطالعات شاهد - مورد براى آزمون رابطه عليتى مهمترين عاملى که بايد درمدنظر باشد - و اهميت آن حتى از مقدار P (پي) بدست آمده هم بيشتر است - طرح تورش يا خطاى سامان‌مند، و ردّ آن است (به بحث درباره تورش در مطالعات شاهد مورد مراجعه شود).
تجزيه و تحليل
گامِ پايانيِ تجزيه و تحليل، يافتن مطالب زير است:
۱. ميزان‌هاى مواجهه گروه شاهد و مورد با عامل مظنون
۲. برآورد خطر بروز بيمارى در رابطه با مواجهه (احتمال شانس)
- ميزان‌هاى مواجهه:
مطالعه شاهد مورد برآورد مستقيم از ميزان‌هاى مواجهه (يعنى فراوانى تماس) با عامل خطر مظنون در گروه بيماران و غيربيماران را بدست مى‌دهد. (جدول زير)
جدول بررسى شاهد - مورد درباره سيگار کشيدن و سرطان ريه
مورد (مبتلا به سرطان ريه)
شاهد (عارى از سرطان ريه)
سيگار کشيدن
(کمتر از ۵ نخ سيگار در روز)
غيرسيگارى
۳۳
الف
۲
ج
۵۵
ب
۲۷
د
جمع
۳۵
(الف + ج)
۸۲
(ب + د)
۱. موارد = الف + ج / الف = ۳۵/۳۳ = ۲/۹۴%
۲. شاهدها = ب + د / ب = ۵۵/۸۲ = ۶۷% ۰/۰۰۱ > P
جدول مذکور نشان مى‌دهد که فراوانى سيگارکشيدن در مبتلايان به سرطان ريه بيش از کسانى است که سيگار نمى‌کشند. گام بعدى تعيين وجود رابطه آمارى معنى‌دار بين حالت مواجهه و رويداد سرطان ريه است. پاسخ به اين پرسش با محاسبه مقدار P است که درمورد مثال بالا مقدار P کمتر از يک در هزار (۰۰۱/۰ P>) است.
آزمون اختصاصى جهت تعيين معنى‌دار بودن آمارى به متغيرهاى مورد پژوهش بستگى دارد. اگر متغير کيفى در کار باشد (مانند مثال بالا) به‌طور معمول نتايج بصورت ميزان يا نسبت افراد مبتلا يا غيرمبتلا در گروه‌هاى مورد بررسى و شاهد بيان م‌شود. آزمونى که به‌طور معمول براى اين کار انتخاب مى‌شود خطاى معيارِ SE) اختلافِ دو نسبت، از آزمون مجذور کاى (Chi Square) است. ولى اگر متغيرهاى پيوسته کمى در کار باشد (مانند سن و فشارخون) بايد داده‌ها طبقه‌بندى شوند و آزمون معنى‌دار بودن به‌احتمال خطايِ معيارِ اختلافِ بينِ دو ميانگين يا آزمون t است.
حسب مرسوم هرگاه مقدار P کمتر يا مساوى ۰۵/۰ باشد نتيجه به‌عنوان معنى‌دار ازنظر آمارى تلقى مى‌شود. هرچه مقدار P کمتر باشد رابطه آمارى معنى‌دارترست و رابطه احتمالى کمتر به‌علت شانس تنها خواهد بود. با وجود اين ارتباط آمارى (يعنى مقدار P) به‌معناى وجود رابطه عليتى نيست و بنابراين تعيين مقدار P - با آن که نقطه پايانى مطالعات شاهد - مورد است ولى براى بيان علت کافى نيست.
- برآورد خطر مواجهه:
گام تحليلى بعدى برآورد خطر بيمارى در رابطه با مواجهه است. بايد توجه داشت که (طبق جدول ۵) اگرچه ميزان مواجهه در موردها ۲/۹۴ درصد است ولى به‌معناى آن نيست که ۲/۹۴ درصد از کسانى که سيگار مى‌کشند مبتلا به سرطان ريه مى‌شوند. براى بدست آوردن خطر بيمارى در رابطه با مواجهه از نشانگرى به‌نام خطر نسبى (Relativ Risk-RR) يا نسبت خطر (Risk-Ratio) استفاده مى‌شود. خطر نسبى يا نسبت خطر عبارت است از نسبت بين رويداد بيمارى در کسانى که با عامل موردنظر مواجه بوده‌اند بر رويداد بيمارى دربين کسانى که با آن عامل مواجه نبوده‌اند و فرمول آن چنين است:
(c/(c + d)+a/(a + b = رويداد بيمارى در گروه نامواجه/رويداد بيمارى در گروه مواجه = خطر نسبى
بررسى‌هاى شاهد - مورد تيپيک ميزان‌هاى بروز را به‌نحوى ارائه نمى‌کنند که بتوان خطر نسبى را مستقيماً به‌وسيله آنها محاسبه نمود. زيرا مخرجِ کسرِ مناسب با جمعيت در معرض خطر براى محاسبه اين ميزان‌ها وجود ندارد.
به‌طور کلى خطر نسبى را فقط ازطريق بررسى‌هاى همگروهى مى‌توان به‌طور دقيق تعيين نمود.
- نسبت احتمال (Cross Product Ratio) يا نسبت حاصلضرب متقاطع:
از مطالعه شاهد موردى مى‌توان آنچه را به نام نسبت احتمال (OR) ناميده مى‌شود بدست آورد که خود اندازه توان همبستگى بين عامل خطر و پيامد را اندازه مى‌گيرد. نسبت احتمال در رابطهٔ نزديک با خطر نسبى است. بدست آوردن نسبت احتمال برپايه سه فرض است:
۱. بيمارى موردپژوهش بايد نسبتاً ناياب باشد، درواقع اکثريت بيمارى‌هاى مزمن در جمعيت عام، ميزان بروز ناچيزى دارند.
۲. بايد بيماران نمايندهٔ گوياى مبتلايان به بيمارى باشند.
۳. افراد شاهد بايد نماينده گوياى افراد عارى از بيمارى باشند.
نسبت احتمال، حاصل ضرب متقاطع سرفصل‌هاى جدول زير است که مى‌توان آن را به شرح زير مجدداً ترتيب داد:
بيمارى
دارد
ندارد
مواجهه
الف
ب
عدم
مواجهه
ج
د
a.d/b.f = Odds Ratio
با استفاده از داده‌هاى جدول بالا نسبت احتمال را مى‌توان به شرح زير برآورد کرد:
۸/۱=(۵۵ /(۳۳ × ۲۷))× ۲=Odds Ratio = ad/bc
در مثال بالا در سيگارى‌هايى که کمتر از ۵ سيگار در روز مى‌کشند خطر سرطان ريه ۱/۸ برابر افراد غيرسيگارى نشان داده شده است.
نسبت احتمال پارامتر کليدى در تجزيه و تحليل نتايج مطالعات شاهد موردى است.
