پرسش‌نامه

پرسش‌نامه يکى ديگر از ابزارهاى سنجش خصوصيات افراد در زمينه‌هاى متعدد است. نخستين بار وودورث (Woodword) و همکارانش براى تعيين خصوصيات روانى سربازان در جنگ اول جهانى به تهيهٔ پرسش‌نامه‌اى اقدام کردند. پرسش‌نامه مجموعهٔ منظم و صحيحى از سؤالات است که به منظور سنجش خصوصيات مشخصى مورد استفاده قرار مى‌گيرد. تهيه و تنظيم و اجراى پرسش‌نامه به تخصص و تجربه نياز دارد و همگان نمى‌توانند آن را با موفقيت به‌کار برند.

تهيه‌کنندهٔ پرسش‌نامه بايد چه چيزى را مى‌پرسد، از چه کسى مى‌پرسد، چرا مى‌پرسد، و چگونه بپرسد. تهيه‌کنندهٔ پرسش‌نامه ابتدا بايد مسئله و موضوعى که درصدد سنجش و شناسائى آن است را مشخص سازد و سپس محتواى سؤالات را بر آن اساس تهيه و تنظيم کند. هدف پرسش‌نامه ممکن است سنجيدن يک و يا چند خصيصه باشد. تعداد و نوع پرسش‌هاى هر پرسش‌نامه نبايد زياد و طولانى باشد، بلکه در اين مورد بايد توان و دامنهٔ توجه پاسخ‌گو به دقت مدنظر قرار گيرد. پرسش‌نامهٔ طولانى و پرسش‌هاى زياد، باعث خستگى پاسخ‌گو مى‌گردد و بدين سبب از دقت پاسخ‌ها کاسته مى‌شود. سؤالات پرسش‌نامه بايد روشن و صريح مطرح شوند، به‌طورى که براى پاسخ‌گو به سادگى قابل درک و فهم باشند. سؤالات پرسش‌نامه هم‌چنين بايد از طريقى تهيه شوند که هر پرسش فقط يک خصيصه را بسنجد. رعايت نظم منطقى در تدوين پرسش‌‌هاى پرسش‌نامه ضرورت دارد و سؤالاتى که داراى بار عاطفى هستند نبايد در آغاز پرسش‌نامه نوشته شوند. بلکه ابتدا بايد سؤالات عمومى که پاسخگوئى به آنها آسان‌تر است مطرح گردند.

پرسش‌هاى پرسش‌نامه با توجه به هدف به چند نوع تنظيم مى‌شوند. احتمال دارد پرسش‌ها از نوع باز باشند که در آن پاسخ‌گو آزاد است هر طورى که مى‌خواهد به آنها پاسخ دهد و در پاسخ‌گوئى محدوديتى وجود ندارد. به‌عنوان نمونه نظر خود را نسبت به برنامه‌هاى آموزشى مدرسه بنويسيد گاهى بنا به اقتضاء و هدف پرسش‌ها از نوع بسته هستند که در آن پاسخ‌گو محدوديت دارد و ناگزير است صرفاً يکى از پاسخ‌هاى ارائه شده را که مناسب‌تر است انتخاب کند. به‌عنوان مثال کدام درس را بيشتر دوست داريد؟ فيزيک □ شيمى □ نقاشى □ رياضى □ ادبيات □.

پرسش‌ها ممکن است به صورت جملات ناقص مطرح گردند و پاسخ‌گو موظف است جاهاى خالى را تکميل کند. به‌عنوان نمونه دروس ... را دوست دارد و مى‌خواهم در آينده... بشوم. گاهى بنا به اقتضاء، پاسخ به پرسش‌ها به صورت مدرّج مطرح مى‌شود و پاسخ‌گو بايد پاسخ مناسب خود را با انتخاب شماره‌اى تعيين کند. به‌عنوان مثال در مواجهه با يک موقعيت ترس‌آور:

اصلاً نمى‌ترسم به شدت مى‌ترسم. ممکن است پرسش‌نامه تلفيقى از انواع پرسش‌هاى بالا باشد و انتخاب نوع پرسش‌ها به هدف پرسش‌گر بستگى دارد.

پرسش‌نامه در مقايسه با مصاحبه، مقرون به صرفه و انجام آن سريع‌تر است ولى نتايج به‌دست آمده از مصاحبه دقيق‌تر از پرسش‌نامه است. مشاور بايد هدف مشخصى از اجراى پرسش‌نامه داشته باشد و هيچ پرسش‌نامه‌اى بدون هدف اجرا نشود. چون در پاسخ‌گوئى به پرسش‌نامه امکان طفره رفتن از واقعيت وجود دارد، مشاور هيچ‌گاه نبايد نتايج به‌دست آمده از پرسش‌نامه را ملاک معتبر و قاطعى تلقى کند، بلکه بايد نتايج حاصله از پرسش‌نامه را با ساير اطلاعات بدست آمده از مشاهده و مصاحبه ديگر روش‌هاى شناسائى همراه سازد. مشاور هم‌چنين بايد برخى پرسش‌هاى پرسش‌نامه را با دانش‌آموز به‌طور حضورى مورد بررسى و تحليل قرار دهد. از اين‌رو، پرسش‌نامه گاهى مى‌تواند به‌عنوان وسيله‌اى براى آغاز جلسهٔ مشاوره مورد استفادهٔ مشاور قرار گيرد. توصيه‌مى‌شود دانش‌آموز پرسش‌نامه‌هاى ارائه شده را در مدرسه در حضور مشاور تکميل کند تا مشاور با مشاهدهٔ حالات و رفتار دانش‌آموز ضمن پاسخ‌گوئى به پرسش‌ها، بتواند از مشاهدات خود نيز در شناسائى دانش‌آموز بهره گيرد. (براى اطلاع از انواع پرسش‌نامه‌ها به فصل هفتم کتاب فنون و روش‌هاى مشاور مراجعه کنيد)