فرش ایران از آغاز تا امروز (۲)

فرش، پس از ورود اعراب

منابع تاریخی که از قرون اولیه هجری بر جای مانده حکایت از آن دارد که در قرون اولیه اسلامی و در فاصله سال‌های قرن ۱و ۵ هجری قمری، که سلسله‌های مختلف ایرانی همچون طاهریان، سامانیان، آل بویه و . . . در مناطق مختلف ایران و تحت امر خلفای عرب حکومت می‌کردند، در بسیاری از مناطق ایران قالیبافی وجود داشته است. از مهم‌ترین این منابع کتاب حدود‌العالم است که در سال ۳۷۲ هـ . ق تألیف شده است.

مؤلف این کتاب در بخش‌های مختلف و متعدد در وصف شهرها به محصولات هر شهر اشاره می‌کند، از جمله می‌نویسد: آمل شهر عظیم و قصبه طبرستان است. از وی جامه کتاب و دستار خیش و فرش طبری و حصیر طبری خیزد. که به همه جهان، جای دیگر نبود و گلیم سه گوش و گلیم دیلمی زربافت و دستارچه زربافت. پارس ناحیتی است که مشرق آن کرمان است و از آن جامه‌های گوناگون از کتان و پشم و پنبه و . . . بساط و فرش‌ها و زیلوها و گلیم‌های با قیمت خیزد. و جهرم شهری است خرم و از وی زیلو مصلای نماز، نیکو خیزد. نویسنده این کتاب از دیگر شهرها و ولایات ایران که قالیبافی در آنها رواج داشته نیز نام برده که از جمله آنها سیستان، آذربایجان و فارس است.

اوج دوران فرش

به شهادت تاریخ، اوج هنر فرشبافی ایران را باید در دوران حکومت سلسله صفویان جست و جود کرد. در واقع برخی از عالی‌ترین قالی‌های ایران، که تنها نمونه‌های باقی مانده از دوران عظمت این هنر است، متعلق به دوران حکومت پادشاهی صفوی است. در دوره حاکمیت سلسله صفویان و در زمان حکومت شاه اسماعیل (۹۳۱-۹۰۸ هـ . ق) و شاه طهماسب (۹۸۴- ۹۳۱ هـ . ق) شهر تبریز یکی از بزرگ‌ترین مراکز هنر از جمله قالیبافی شد.

مراکز مهم دیگر عبارت بودند از: کاشان، همدان، شوشتر و هرات. در زمان سلطنت طولانی شاه طهماسب، قالیبافی رشد قابل توجهی کرد وی علاقه وافری به فرش داشت و آن را تا مقام یک هنر ارتقا داد. فرش معروف اردبیل که از بزرگ‌ترین گنجینه‌های موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن است و در سال ۹۴۲ ، یعنی ۱۲ سال پس از به سلطنت رسیدن شاه طهماسب بافته شده و فرش شکارگاه در میلان که حتی از آن هم قدیمی‌تر است و به سال ۹۲۹ یعنی سال‌های آخر سلطنت پدر طهماسب (اسماعیل اول) تعلق دارد. بر این امر صحه می‌گذارند. گفته می‌شود فرش اردبیل به سفارش شاه طهماسب و برای هدیه به مقبره اجدادش که در شهر اردبیل قرار داشت بافته شد.

در مورد بافندگی فرش در دوران شاهان صفوی، اطلاعات تا به‌ آن حد است که حتی موقعیت یکی از کارگاه‌های شاهی در میدان با شکوه نقش جهان (میدان امام امروز) حد فاصل عمارت هشت بهشت و مسجد شاه بوده است. به هر تقدیر توجه و التفات شاهان صفوی به انواع هنر، باعث شکوفائی هنر ایرانی در آن عهد شد. نقاشی، تذهیب، خطاطی، صحافی، کتاب‌سازی، معماری، قالیبافی، نساجی و قلمزنی از مهم‌ترین آنها بودند که قالیبافی در میانشان از اهمیت بالائی برخوردار است. خوشبختانه تعداد نسبتاً زیادی از قالی‌های عهد صفوی باقی مانده و نمونه‌هائی نیز در موزه فرش ایران موجود است.

قالی ایران پس از صفویه

پس از حمله افغان‌ها به سال ۱۱۳۵ هـ ق سلسله صفوی به طور کامل فروپاشید و کشور دچار هرج و مرج و آشفتگی شد. از وضع قالیبافی دوره مذکور اطلاع دقیقی در دست نیست. چرا که به جز اندک شماری قالی چیزی بر جا نمانده است. نادر شاه که در سال ۱۱۴۸ هـ .ق قدرت را به دست گرفت و تا سال ۱۱۶۰ هـ . ق پادشاهی کرد، چنان در تلاش برای توسعه کشور پهنانورش بود که کمترین توجهی به ترویج امور هنری از خود نشان نداد. وی تنها به بر پا کردن کلات نادری در شمال خراسان همت گماشت و نیز در ضمن اجرای آن برنامه ساختمانی، دستور داد دیوارهای کوشک نوبنیادی را به سلیقه او بانگاره یک بوته گلدار، مقتبس از شیوه نگارگری هند بیارایند. چنان که مشهور است نادرشاه در بازگشت از نبرد پیروزمندانه هند، بسیاری از هنرمندان از جمله نگارگران آن سامان را در التزام رکابش به ایران آورد.

یک پرده چهره‌سازی از نادر شاه کشیده شده که وی را به زانو نشسته بر روی یک تخته قالی زعفرانی رنگ نشان می‌دهد و حاشیه‌اش با نقش گل‌هائی ملهم از نگارنگری هندی تزیین شده است. در زمان نادر به رغم بسیاری از ناآرامی‌های ناشی از نبردها و لشکرکشی‌های او، بر اساس آثار باقی مانده می‌توان بر تداوم سنت قالیبافی در برخی مناطق تاکید بیشتری داشت. کرمان از جمله این مناطق است که در آن تا اواسط قرن دوازدهم، به روال دوره صفوی قالی‌های بزرگ و مرغوب بافته می‌شد. حتی شمار دیگری از قالی‌های کرمان که تاکنون محفوظ مانده است، گواه آن است که قالیبافی به رغم آشفتگی‌های همچنان به فعالیت‌ خود ادامه می‌داده است.

در سال ۱۱۷۲ بود که صلح و آرامش دست کم در جنوب کشور برقرار شد و این مهم به دست کریمخان زند انجام گرفت که شیراز را پایتخت پادشاهی خود قرار داد و در اندک مدت آن را تبدیل به شهری زیبا و دلگشا کرد. قاب‌‌بندی‌های از سنگ کنده‌کاری و کاشی‌های منقوش به گل و گیاه، که بازتابی بود از تزئینات شیوه هوندی به کار رفته در کلات نادری، هر چه بیشتر زینت بخش مساجد و کاخ‌ها شدند.

قاجاریان در اوایل قرن سیزدهم بیرحمانه زندیان را از صفحه تاریخ حذف کردند و دست به کار وحدت کشور شدند (۱۲۱۰- ۱۳۴۳ هـ ق). آنها تهران را پایتخت خود قرار دادند و دوره قدرت و رونق تازه‌ای را به وجود آوردند. هنرها تحت سرپرستی بهتری قرار گرفتند و قالیبافی نیز به تدریج جان تازه‌ای یافت. زندگی پر شور و تجمل دربار قاجاری در پرده‌های رنگارنگ بزرگ بازتاب یافت و در نقوش قالی‌ها به تصویر درآمد. در این دوره قالی‌های خراسان خوش درخشیدند و توجه بسیاری به آنها جلب شد. قاین و بیرجند از مراکز عمده و معروف قالیبافی در سده سیزدهم هجری به شمار می‌آمدند.

طبق گزارش، کمپانی هند شرقی در سال ۱۷۹۰ میلادی (۱۲۰۵ هـ . ق) می‌کوشید تا پس از چند دهه متارکه معاملات، از نو روابط تجاری خود را با ایران برقرار کند قالی خراسان که به خاطر تابناکی رنگ‌ها و برتری بافتش به حق در سراسر جهان مقامی شامخ یافته، اکنون هر چه بیشتر مورد تقاضای اروپائیان قرار گرفته است. البته به نظر می‌رسد قاجاریان در اوایل توجهی به قالیبافی نشان نمی‌دادند. حتی مراکز بزرگ قالیبافی شهرهائی همچون کاشان و اصفهان که از این بابت در دوره صفوی رونق شایان یافته بودند، آن زمان دچار انحطاط شدند.

فقط خراسان در مقام معتبر باقی ماند و کرمان نیز در سطحی هر چند اندک و نازل‌تر، به بافتن قالی‌های خود ادامه داد. اما در پایان سده سیزدهم افزایش ناگهانی تقاضای اروپائیان برای قالی‌های ایران، آن هم به مقدار زیاد، باعث شد تا فرش ایران احیا شده و در همه جا مقدمات تولید انبوه و در پی آن توجه دولتمردان به آن فراهم شود. در واقع از آن هنگام که صادرات فرش ایران بنا به تقاضای غرب برای اولین بار از تبریز آغاز شد، فرش ایران به مرحله دیگری قدم نهاد که اهمیت آن در تجارت و درآمد ارزی امروز ایران انکارناپذیر است. از همان زمان که اولین محموله‌های فرش ایران در زمان ناصرالدین شاه از طریق تبریز به ترکیه صادر شد.

وقوع این حادثه آنچنان مهم بود که در اولین کارت پستال‌های ایرانی در دوران قاجار، لحظه شکوهمند عدل بندی و حمل فرش توسط تجار تبریزی منعکس و به عنوان اخباری مهم به اقصی نقاط دنیا ارسال شد. فرش در زندگی و فرهنگ اجتماعی ایرانیان در اواخر دوره قاجار چنان اهمیت و حرمتی یافت که بازتاب آن را در نقاشی‌ها و مهم‌تر از آن در عکس‌های قاجاری می توان دید، آن‌گونه که فرش عنصر تزئینی و در تمام مجالس و اجتماعات از ضروریات شد. به همین روال بر روی عکس‌های قاجار می‌توان تعداد بی‌شماری از فرش‌های آن عهد را دید در تعداد زیادی از عکس‌های دوران قاجار که مربوط به اجتماعات و حتی شخصیت‌ها است. فرش دستباف دیده می‌شود حتی اگر عکسی از اشرار و محکومان درالخلافه گرفته می‌شد.

در زیر پای آنان فرشی گسترده بود در اواخر دوران قاجار و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری، تقاضای زیادی برای فرش ایران و تجارت موفق آن باعث شد تعداد زیادی از شرکت‌های خارجی از کشورهای چون انگلیس، آمریکا، سوئیس، یونان و . . . به سرمایه گذاری در فرش ایران و تولید انبوه آن ترغیب شوند و فصل دیگری به تاریخ فرش ایران، خاصه تاریخ معاصر آن اضافه شود. بخشی از مهم‌ترین و نفیس‌ترین فرش‌های ایران در همین ایام و به دستور همین شرکت‌ها در شهرهائی چون کرمان، اراک، همدان، تبریز و مشهد بافته شد. شرکت تولیدکنندگان قالی شرق (O.C.M) عطیه بورس و زیگلر از بزرگ‌ترین این شرکت‌ها بودند.