قالی ایران را بشناسیم (۲)

زنجان

قالی زنجان در داخل مملکت فروش نمی‌رود و بیشتر در بازارهای جهانی عرضه می‌شود. مانند فرش تبریز قابلیت بسته‌بندی شدن و انعطاف ندارد، البته به سفت و سختی قالی گراوان و هریس هم نیست. قالیبافان زنجان اغلب در ابعاد کوچک و به‌صورت قالیچه می‌بافند که از نظر رنگ‌آمیزی و رنگ‌بندی مطلوب‌تر از فرش گراوان است. رنگ‌های مورد علاقه قالیباف زنجانی برای زمینه فرش بیشتر سورمه‌ای، لاکی (قرمز) و کرم است. در زنجان بعد از تهیه فرش در ابعد کوچک به بافت قالی‌های بزرگ (بزرگ‌تر از اندازه معمولی) علاقه نشان داده می‌شود. نقشه فرش‌های زنجان نزدیک به نقشه‌های افشان تبریز است. از «لچک، ترنج» خاص تبریز قالی‌های منطقه بسیار استفاده می‌شود، البته نه به آن صورتی که در تبریز می‌بافند بلکه قالیباف زنجانی در آن تغییراتی می‌دهد که کارشناسان به آن نقشه زنجان می‌گویند، نقشه ‌ماهر درهم و نقشه بیچار هم از نقشه‌های مرسوم قالی در منطقه است.

اردبیل

فرش‌هائی که در این شهرستان بافته می‌شود تقریباً به فرش ماشینی بسیار نزدیک است، در تهیه نقشه آن یکنواختی به چشم می‌آید، از گل و بته در قالی کار اردبیل چیزی نیست بلکه خطوط هندسی تزئین فرش را به عهده می‌گیرند. این فرش است که در ابعاد کوچک و بیشتر به‌صورت قالیچه تهیه می‌شود، ‌به مقدار بسیار کم قالی ۵ متری از کارگاه‌های اردبیل بیرون می‌آید که کلگی یا میانه نامیده می‌شود. فرش وسیع مثلاً ۱۲ متری کمتر در این شهر بافته شده است. بافت قالی‌های اردبیل نزدیک به قالی‌های ترکیه است. هنر قالیبافی در اردبیل در گذشته بسیار درخشان‌تر از زمان حاضر بود، اکنون فرش اردبیلی اعتباری را که فرش‌های دیگر ایرانی در بازار جهانی به‌دست آورده‌اند فاقد است و این به دلیل مشابهتی است که این قالی ماشینی دارد.

کارشناسان می‌گویند با توجه به درستکارهای اردبیل در چند دهه گذشته که از نظر شکل و طرح تمام قالی‌های مراکز دیگر تولید را از میدان رقابت خارج می‌کرد وضع کنونی بافت قالی در اردبیل اسف‌انگیز است. باید بافندگان این شهر را به استفاده از طرح‌ها و نقشه‌های قدیمی و اصیل خودشان ترغیب کرد، نقشه‌هائی که هم اکنون بیشتر در اصفهان به‌کار رفته می‌شود. ترغیب بافندگان اردبیلی برای استفاده از طرح‌های قدیمی عملی است، تولیدکنندگان عمده اگر سفارش‌های تازه به کارگاه‌های این شهر بدهند وضع فرق می‌کند.

بیجار،‌ تکاب، افشار این سه نیز از مراکز تولید دیگر فرش در این استانند که محصولات کارگاه‌های قالیبافیشان به هم بسیار نزدیک است. فرش‌‌های این نقاط از نظر دوام و قدرت کار بسیار عالی ست، یک قالیچه تکابی یا بیجاری ممکن است بیشتر از صد سال دوام آورد. اما این فرش است که از نظر نقشه و رنگ بسیار محدود تهیه می‌شود. بر قالی و قالیچه‌های این نقاط بیشتر نقشه‌های درهم وشاه عباس بیجار به چشم می‌خورد. لاکی (قرمز)، سورمه‌ای و کرم رنگ‌های زمینه آبی و فیروزه‌ای هم به ندرت بافته می‌شود. به‌طور خلاصه در بیجار، تکاب و افشار، فرش‌هائی در ابعاد مختلف با این مشخصات تهیه می‌کنند.

فرش دیگری در آذربایجان هست که به فرش شبستر موسوم است و در محلی به همین نام تولید می‌شود که اگر برای مقاصد تجارتی آن را ببافند، خصوصیات فرش متوسط تبریز را از حیث مرغوبیت دارد. نقشه‌هائی که در این منطقه مورد اقبال است، همان نقشه‌هائی است که در تبریز بیشترین استفاده را دارد. از کارگاه‌های شبستر فرش‌های سفارشی مرغوبی به بازار عرضه می‌شود که می‌تواند با عالی‌ترین نوع قالی رقابت کند.

مرند، خوی و مراغه

قالی و قالیچه‌ای که در خوی بافته می‌شود از نظر جنس تابع زنجاست یعنی فرشی است با زمینه‌ای استخوانی و سخت که به زحمت حمل می‌شود، طرح و رنگ‌بندی که قالیباف خوئی از آن استفاده می‌کند، ‌همان است که‌ در زنجان به‌کار می‌رود. در خوی نوعی قالیچه نامرغوب تهیه می‌شود که در بازار تجارت به آن «موصل» ‌می‌گویند، این ارزان‌ترین نوع فرش ایران در بازار جهانی است. فرش‌هائی را که در مرند و مراغه می‌بافند، ‌مشابهت‌های بسیاری به قالی زنجان دارد به همین دلیل از ذکر جزئیات این فرش‌ها در می‌گذریم، اضافه کنیم که قالی‌های اهر و ابهر هم در ردیف محصولات گراوان و هریس هستند، یعنی نقشه متنوع ندارند جنس آنها سخت و استخوانی است با رنگ‌های تیره و پردوام و نقشه‌های هندسی.

شاهسون‌ها و عشایر آذربایجان هم در چادرهایشان «دار» قالی و قالیچه بر پا می‌کنند، زمینه لاکی مورد علاقه آنهاست، ‌تیره‌های مختلف شاهسون از نقشه‌های مختلفی استفاده می‌کنند که نزدیک به نقشه‌هائی‌ است که در حوالی تبریز از آن استفاده می‌شود. در رضائیه و شهرک‌های اطراف کمتر به قالی و قالیچه می‌پردازند، ‌محصولات این نقاط کم است و در بازار محلی مصرف می‌شود، نقاط دیگر آذربایجان از نظر تولید قالی آنچنان نیست که مورد اعتنا باشد. بگوئیم که به جز فرش تبریز دیگر فرش‌های آذربایجان هم در تهران کم و بیش خریدار دارد و به خارج هم صادر می‌شود.