انواع چاپ پارچه و چاپ‌های سنتی و دستی

مهم‌ترين چاپ‌هاى دستى ايرانى را چاپ باتيک و چاپ قلمکار تشکيل مى‌دهند.

چاپ باتيک

از انواع چاپ پارچه متداول در ايران، چاپ باتيک يا چاپ کلاقه‌اى بوده است. باتيک هنرى است که نخست در چين ابداع شد و بعد به کشورهاى ديگر از جمله مصر، هند، روسيه، ايران و ... راه يافت. اين چاپ بيشتر روى پارچه‌هاى ابريشمى انجام مى‌شود. مراکز عمدهٔ اين چاپ اسکووتبريز است.

روش کار در چاپ باتيک به اين صورت است که ابتدا پارچه‌هاى ابريشمى را به وسيلهٔ ترکيبى از کربنات دو سود، صابون و جوش‌شيرين صمغ‌گيرى مى‌کنند و سپس با رتکيب تخم خربزه و روشنک سفيد و نرم مى‌کنند و براى چاپ آماده مى‌کنند.

هنرمند ابتدا نقش‌ها را در ذهن آماده مى‌کند و قالبظها را با موم مى‌پوشاند و روى پارچه مى‌زند. موم به درون پارچه مى‌رود. سپس پارچه را به درون رنگ وارد مى‌کند که بخش‌هاى بدون موم رنگ شوند. موم مانع نفوذ رنگ مى‌شود. چنانچه مايل باشند اين بخش‌ها نيز رنگ شوند، بايد قالب جداگانه‌اى استفاده شود. در پايان موم يا پارافين را بعد از رنگ‌آميزى و بخار دادن، با آب جوش جدا مى‌کنند و براى حذف موم اضافه روى پارچه، از مخلوط آب با سولفات دوسود استفاده مى‌کنند و خوب آن را آبکشى مى‌کنند. و بعد با اطوى داغ روى کاغذى که روى پارچه قرار دارد، تا آخرين ذرات نيز جدا شود.

قلم‌کارسازى

چاپ قلم‌کار يکى از چاپ‌هاى سنتى ايران است و امروز در اصفهان رونق خاصى دارد. در اين صنعت قديمى ايراني، نقش به‌وسيلهٔ مهر چوبى بر روى پارچه منتقل مى‌شود. کليشه يا مهرى که نقش روى آن زده مى‌شود را قالب گويند. جنس اين قالب‌ها معمولاً از چوب گلابى است که مقاوم و سخت است و تغيير فرم نمى‌دهد.

اين صنعت تا قرون ۱۰ و ۱۱ هجرى کاملاً در ايران معمول بود. و در گذشته رشت و اصفهان و کاشان از مراکز عمدهٔ آن بشمار مى‌رفته است. در دورهٔ صفوي، قلمکار زر ساخته مى‌شد. در اين نوع چاپ، معمولاً پارچه‌هاى پنبه‌اى و دستباف يا انواع ديگر نظير پوپلين، چلوارد، ... بکار مى‌رود و براى لباس، سفره، دستمال، سجاده، پرده، روميزي، روتختى و ... مورد استفاده واقع مى‌شود. در قلم‌کارسازى معمولاً از پنج رنگ سياه، قرمز، آبي، سبز و زرد بعنوان رنگ‌هاى اصلى و از قهوه‌اى و ساير رنگ‌هايى که از ترکيب اين رنگ‌ها به‌‌دست مى‌آيد، به‌عنوان رنگ‌هاى فرعى استفاده مى‌شود.

ابتدا پارچه‌ها را يک شبانه‌روز در آب رودخانه مى‌گذارند تا آبخورد شود و بعد آنها را در ظرفى محتوى پودر خمير شده، پوست انار مى‌خوابانند تا رنگ آن به کرم تبديل شود. پس از آن آنرا به کارگا برده و به‌وسيلهٔ قالب‌ها و رنگ‌ها، نقوشى را روى پارچه نقش مى‌کنند. ابتدا قالب‌ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب‌هاى ديگر را که هر يک داراى يک رنگ است، روى پارچه مى‌زنند. و بعد پارچه را بخار مى‌دهند. و دوباره در آب مى‌گذارند و بعد در ظرفى محتوى آبجوش و پوست انار و آليزارين انداخته و هم مى‌نند و بعد آويزان مى‌کنند تا خشک شود و رنگ به اين ترتيب تثبيت مى‌شود.