دوبیتی یا فهلویات

در مناطق مختلف ايران، دوبيتى نام‌هائى چون: بيت، باياتي، دوبيت، دوبيتو، چهاربيتو، ترانه، ترانگ، فهلويات، کلّه‌فرياد، چهارپاره، سى‌تک، چهاردانه، چهارگاني، چهارخانه و چهارتاج دارد. (ترانه و ترانه‌سرائى در ايران)

تفکيک رباعى و دوبيتى از عنوان کلى ترانه، با سرگذشت تاريخى آن مغايرت دارد، اساتيد متقدم و برخى پژوهشگران معاصر، اين دو را يکى دانسته و نام ترانه بر آن نهاده‌اند. اما آنچه مسلم است اينکه از نظر وزن اين دو از هم جدا هستند.

گفته مى‌شود که اگر قالب شعر به وزن مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل (فعولن) باشد، آن را دوبيتى گويند.

علماى ادب از فهلويات دورى مى‌کرده‌اند، زيرا زبان آن را که زبان عامه است، از حسن زبان فاسد مى‌دانسته‌اند و پرداختن به آن را دونِ شأن خود مى‌پنداشته‌اند. اما دوبيتى در ميان طبقات مختلف مردم نفوذ بسيارى داشته است. شمس تيس رازى که خود منادى انزجار استيد ادب رسمى از دوبيتى است، به کرّات از نفوذ آن در ميان طبقات و لايه‌هاى اجتماع سخن مى‌گويد. (ترانه، ترانه‌سرائى در ايران).

صوفيان نيز در اين ميان، شيفتهٔ دوبيتى بوده‌اند و در مجالس سماع خود، دوبيتى را با موسيقى مى‌خوانده‌اند. مولانا جلال‌الدين رومى در غزل‌ها و رباعيات خود از ترانه و دوبيتى نام برده است. شمار معتنابهى از رباعيات در ديوان کبير شمس نشان مى‌دهد که مولانا نيز، به اين جنس رغبت بسيار داشته است. اين نوع شعر در مجالس ابوسعيد ابوالخير و ابوالحسن فرقانى نيز خوانده مى‌شده است. (ترانه و ترانه‌سرائى در ايران)

بنا بر نظريات استاد بهار و چند تن از پژوهشگران معاصر، 'اصل در دوبيتى آن است که شاعر مطلبى را عنوان کند و آن را در دو بيت ختم‌ساز در مجموع نيروى احساسات و هيجان‌ها و در درون خود را در لخت آخر بيان سازد... .'

يکى از اختصاصات اين اشعار آن است که مشتمل بر لغات کهنهٔ فارسى و اصطلاحات زيبا و تعبيرات ملى است. خصوصيت ديگر آن است که با معانى طبيعى گفته شده و نشانه‌اى از معانى اشعار سرى و يا تعبيرات زبان عربى و آلوده به کنايات و تشبيهات در آنها يافت مى‌شود از ديگر علايم قدرت و اصالت دوبيتى‌ها آن است که غالباً مصراع سوم، تکرار مطالب مصراع دوم بوده و ذهن را براى گرفتن نتيجه در مصراع چهارم آماده مى‌سازد؛ مانند اين دوبيتي:

عجب رسمى است رسم آدميزاد		که دورافتاده را نى مى‌کنه ياد
که دورافتاده حکم مرده داره		که خاک مردگان را مى‌بره باد