قالی ایران را بشناسیم

قالی ایران با تمام شهرت و قدمتی که‌ دارد ناشناخته است نه برای فرنگی خریدار، ‌بلکه خود ما هم آن‌طور که باید و شاید آن را نمی‌شناسیم. این یک ادعای واهی نیست. کمتر کسی می‌تواند با دیدن فرشی محل بافت آن را تعیین کند و خصوصیات آن را باز گوید. در حالی‌که با اتمام یک قالی شناسنامه آن با خود و در خودش صادر شده است. فرش تبریز، با اردبیل در آذربایجان و کار مشهد با محولات در خراسان کاملاً از هم جداست عدم شناسائی خصوصیات فرش سبب می‌شود تا خریدار به هنگام خرید بدون توجه به موارد استفاده آن قالی را فقط به دلیل زیبائی یا طرح و نقشه بخرد و مورد بهره‌‌برداری قرار دهد و بعد پشیمان شود که کار فلان جا دوام ندارد، ‌در حالی‌که عدم اطلاع او از طبیعت دستاوردهای یک محل به انتخاب نادرست انجامیده است و این سبب از بین رفتن قالی شده است.

شناخت فرش ‌و مختصات آن چنان مشکل نیست که خبرگی طلب کند، به سادگی عملی است و سعی ما بر این است تا در این سلسله مقالات، ‌خواننده را طوری با قالی ایران آشنا کنیم تا به محض دیدن و لمس کردن آن، آن را بشناسد. قالی هر منطقه ایران با توجه به شرایط جغرافیائی، ‌اقلیمی و فرهنگی ویژه محل، ‌با منطقه دیگر تفاوت می‌کند. هم چنان که قرارگرفتن انسان در عوامل زیستی خاص مثل آب و هوا، فرهنگ و . . . روحیه او را می‌سازد، بر دستاوردهای انسانی هم مؤثر می‌افتد.

این ترتیب آشنائی با این دستاوردها باید متکی بر شناخت شرایط زندگی و روحیه سازندگان و صنعتگران باشد. به عبارت دیگر دستاوردی صنعتی سنتی چون قالی بازده‌های مستقیم روحیه سازنده‌اش را با خود دارد: بدینسان با توجه به ظاهر یک قالی و با اندکی تأمل می‌توان اولین گام را برای شناخت یک فرش برداشت: مثال: فرش سخت و استخوانی است، درشت باف و پرگوشت است، رنگ‌های تند و تیره در آن به‌کار رفته، ‌نقشه‌اش از خطوط هندسی تشکیل شده است، ولی این فرش با توجه به ‌آنچه گفتیم دستکار مردمی است که در طبیعتی سخت و کوهستانی زندگی می‌کنند، پرگوشتی و درشت بافی آن به ‌این دلیل است که بافنده می‌خواهد از آن به‌عنوان یک زیرانداز گرم‌کننده استفاده کند.

کاربرد در خطوط هندسی هم در طرح آن دلالت بر محیط کوهستانی زندگی سازندگان آن می‌کند، حالا باید دید در کدامیک از مناطق کوهستانی ایران بافتن فرش‌ رایج است. محل‌ بافت فرش را به سادگی می‌توان تعیین کرد به شرط آنکه ‌عوامل مؤثر در ساخت آن را بیشتر از اینها بشناسیم. اما از سوی دیگر با توسعه روز افزون وسایل ارتباطی و آسان شدن مسافرت، ‌نقشه و طرح و رنگ در یک نقطه ساکن نمی‌ماند. «لچک» مشهدی و «ترنج کرمانی» ‌به تبریز هم می‌آید و در آنجا هم به‌کار می‌رود.

فارغ از شرایط ویژه مناطق جغرافیائی، قالی شهرستان‌ها با مراکز استان‌ها ‌و مراکز استان‌ها با یکدیگر گاهی اوقات مشابه هستند و در پاره‌ای اوقات کاملاً با یکدیگر فرق می‌کنند چرا که وضعیت فرهنگی آنها با هم متفاوت است، ‌تفاوت‌های کلی از نوع بافت و نقشه و نخ تار و نوع پشم خامه معلوم می‌شود، اما اگر یک نقشه با یک رنگ‌آمیزی را به ۴ کارگر در ۴ نقطه مختلف برابر بافت بدهیم باز هم تشخیص کار برای خبره‌ها مشکل نیست، دست کارگر که جنسیت فرش را مشخص می‌کند صفت ممیزه اینهاست. گرداندن نخ‌های زیر پشم یا پشم زیر نخ، ‌قانون گره‌ها و خلاصه پشت باف قالی در هرجا بستگی به دست کارگر دارد.

حتی اگر یک قالی رادو استادکار مختلف ببافند به دلیل عدم توازن و هماهنگی نیروی دست‌ها موقع گره‌زدن خبره آن را می‌شناسد و می‌گوید فرش دو دست است و این نقصی است. به‌طور کلی فرش مرغوب حائز این ۴ اصل است:

۱. دوازده رج گره در یک گره ذرع.

۲. پشم از پشت گوسفند چیده شده باشد نه با آهک آنرا جدا کرده باشند.

۳. گوسفند در یک منطقه کوهستانی و سبز و خرم چریده باشد.

۴. رنگ در حال حاضر نوع شیمیائیش مورد استفاده است باید درجه ثباتش بالا باشد.

برای آشنائی با فرش ایران، ‌مشخصات و مختصات فرش هر منطقه را یک به یک باز می‌شناسیم تا شناخت و درک وضعیت آن از نظر دوام، ‌مقاومت و تجارت مشخص شود.

فرش تبریز

فرش مرکز ایتان یعنی، ‌تبریز با فرش دیگر شهرهای منطقه تفاوت دارد. قالی‌های تبریز ریز باف و درشت باف است (برای کارگاه‌هائی که در محدوده شهر واقع شده) و تفاوتش از نظر کیفیت، نقشه، ‌مصالح با دیگر شهرها بسیار.

قالیباف این شهرستان استثنائاً در تهیه و کاربرد نقشه تعصبی ندارد یعنی نقشه‌های زیبا مطابق سلیقه‌اش را از هر نقطه‌ای می‌گیرد و پس از تلفیق آن با روحیه خویش به‌کارش می‌برد، نقشه‌هائی را که در تبریز با الهام از نقشه‌های سایر مناطق تهیه می‌شود اغلب به شکل اصلی بسیار نزدیک است. برای همین هم فرش تبریز نقشه اصفهان یا تبریز نقشه کرمان در قالی فروشی‌ها کم نیست. اما همین که می‌گوئیم «تبریز نقشه اصفهان» شخصیت دستکار بافنده تبریزی را تأئید کرده‌ایم.

این حالت در فرش‌های نقاط دیگر کمتر به چشم می‌خورد. رنگ در قالی تبریز هماهنگ و متقارن است، ‌کمتر قالی مرغوبی در این شهر بافته می‌شود که چشم تماشاگر را بزند، یعنی رنگ‌ها ملایمند و قوانین هماهنگی کامل در کاربرد رنگ‌ها رعایت می‌شود. فرش تبریز فوق‌العاده ظریف و باصطلاح پوک است. اگرفرش ۶۰ رج یک گره تبریز را با فرش ۶۰ رج یک گره کاشان مقایسه کنیم، ‌کارشناسان فرش با توجه به جهات مختلف فرش تبریز را مرغوب‌تر می‌دانند. دوام فرش‌های این شهر مثل تمام نقاط ایران به دو صورت سفارشی و تجارتی تقسیم می‌شود خبره‌ها می‌گویند فرش سفارشی تبریز ممتازترین فرش ایران است، ‌به شرط آنکه در تهیه‌اش صرفه‌جوئی نشده باشد.

فرش‌های مرغوب تبریز را نمی‌توان از محصولات ممتاز دیگر مراکز تولید فرش ایران باز شناخت. به‌طوری که بیننده عادی فرش هر کجا را که مرغو‌ب‌تر بداند فرش تبریز را به همان‌جا نسبت می‌دهد. البته فرش سبک تبریز هم از نا مرغوب‌ترین فرش‌های ایران‌ است. صفت ممیزه فرش تبریز زیبائی آنست و غیراصیل بودن نقشه‌اش یعنی طراح تبریزی از هر شهرستانی بهترین قسمت نقشه را انتخاب می‌کند، مطلقاً کم نیست فرش‌هائی که حاشیه‌اش از یک نقشه لچک و تر بخش از نقشه دیگر و تنش از جای دیگر گرفته شده است و از تبریز به بازار فرش روانه شده است. فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز در حال حاضر از نظر ظاهر زیباترین فرش است اما مرغوب‌تر نیست.

در تبریز واحد مساحت فرش قالیچه است. یک «قالیچه» تبریز مساوی است با دو ذرع مربع تبریز، ‌به ادعای اهالی این شهر ذرع طول تبریز معادل ۱۱۲ سانتی‌متر است ولی ذرع را در تهران ۱۰۴ سانی‌متر قبول می‌کنند. در یک حالت عمومی در هر یک گره تبریز که بافندگان بومی آن را ۷ سانتی‌متر می‌دانند باید حداقل ۱۲ بافت یا گره و حداکثر ۸۰ بافت به‌کار رود، ‌بافت‌ها را طولی می‌شمارند و نه مربع، فرشی ‌که از ۳۵ بافت در یک گره کمتر داشته باشد نامرغوب است و بیشتر از این مرغوب.

گراوان، بخشایش، مهربان، هریس نام چهارمرکز تولید در جنوب تبریز است که قالی‌های تولید شده در آنها همانند هستند. طبع قالی‌های این مناطق سخت و استخوانی است. یعنی اگر به آن دست نزنید ‌فرش زبر است، سفت و خشن است، ‌درشت بافی صفت مشخص ظاهری این فرش‌ها است، قالیباف گراوانی با بخشایش فرق نمی‌کند ‌موقع چیدن قالی آن را پرگوشت می‌گیرند، ‌یعنی «پرزهای» قالی بلند است. تعداد بافت‌ها به نسبت رج در گره گم می‌شود. رنگ‌های تند و تلخ در فرش‌های این مناطق به‌کار می‌رود. زمینه‌های قهوه‌ای سیر، سبز تند، سرمه‌ای تیره مورد علاقه بافندگان اینگونه فرش‌هاست. نقشه‌ها،‌خالی از گل و بته هستند و به‌جای این از خط ‌استفاده شده است، یعنی طرح قالی این مناطق اغلب هندسی است.

محصولات گراوان، بخشایش، هریس و مهربان اگر شکل و نقشه جالبی ندارد، ‌پردوام است و برای استفاده در اماکن پر رفت و آمد بسیار مناسب است. این فرش‌ها سنگین هستند و حمل و نقل آنها به سختی و با اشکال صورت می‌گیرد. این فرش‌ها به دلایلی که ذکر شد خریدار چندانی ندارد و گران قیمت هم نیست و در بازار بین‌المللی هم خریدار چندانی به‌دست نیاورده است.

ـ وضعیت فرش تبریز در بازار تهران:

خریداران فرش دو دسته‌اند، گروهی که به ظاهر فرش اهمیت می‌دهند و به زمان کارکرد آن تفقدی ندارند خریدار فرش تبریزهستند، چون نقش‌های فرش این شهر در هر قیمتی چشم را اقناع می‌کند ولی کسانی که دوام قالی را در نظر دارند، فرش‌هائی با نقشه‌های بدتر را می‌خرند و از فرش تبریز در می‌گذرند. اما به هر صورت تقریباً یکسوم خریداران ایرانی فرش تبریز می‌خرند، آن هم نه از نوع بسیار مرغوبش.

ـ وضعیت فرش تبریز در بازار بین المللی:

فرش ارزان و نامرغوب تبریز از نظر قدرت کار چنان نیست که کهنه و پخته شود و به بازار بین‌لمللی عرضه گردد. یعنی فرش متری ۲۰۰ تومان تبریز بعد از ۲۰ سال کار از بین رفته است، اما فرشی که از بافت ۳۵ بافت در یک گره بیشتر داشته باشد، به کهنگی می‌رسد و چون زیبائی خیره‌کننده‌ای به‌دست می‌آورد، مشتری فراوان دارد.

ـ تشابه فرش‌های ممالک دیگر با تبریز:

جز در ایران در پاره‌ای از کشورهای آسیائی هم قالی بافته می‌شود که از لحاظ شکل و جنس با محصولات بعضی از مناطق ایران برابری و رقابت می‌کنند. سؤال این است که قالی کار تبریز با فرش‌های کدام کشورها همسایگی و نزدیکی دارد؟ جواب این است قلیبافان هیچ یک از ممالکی که در این رشته فعالیت می‌کنند، مانند تبریز نمی‌بافند و به بازار جهانی عرضه نمی‌کنند، اما در این دو سه ساله بعضی از تجار ایرانی که قیمت تمام شده یک تخته قالی را در بعضی از کشورهای همجوار نظیر پاکستان و افغانستان کمتر از ایران دیده‌اند، گروهی از قالیبافان ورزیده را برای فعالیت به این ممالک برده‌اند تا نظیر فرش تبریز را در آنجا تولید کنند. این عده محصولات خود را در بازارهای جهانی هم به نام فرش ایران معرفی می‌کنند، اما این فرش واجد تمام خصوصیات فرش تبریز نیست، ‌در حالی‌که خریدار خارجی کمتر آن را می‌داند.

فرش‌های شهر باف تبریز، انواع دیگری هم دارد که بسیار مرغوب است: گل ابریشم، تمام ابریشم و چله ابریشم (تار و پود قالی ابریشمی و سطحش پشمی است)، قالی چله ابریشم تبریز، عمر و دوام بسیاری دارد و از نظر کارشناسان از بهترین انواع فرش ایران می‌باشد. فرش تمام ابریشمی هم که در این شهر بافته می‌شود از حیث نقشه و رنگ بی‌مانند است. البته از سه نوع فرش اخیر در حال حاضر کمتر تهیه می‌شود. نسل قالیبافان ابریشم کار این شهر رو به زوال گذاشته است چرا که تهیه مواد اولیه و پیدا کردن خریداری برای اینگونه فرش‌ها که گران تمام می‌شود و محتاج صرف وقت بسیار است به سختی صورت می‌گیرد. به‌طور کلی فرش کهنه تبریز، البته فرش مرغوبی که کهنه شود، بسیار زیباتر از نوی آن است چرا که رنگ‌های آن ملایم‌تر و مطبوع‌تر و چشم‌نوازتر می‌شود به همین دلیل خریدار فرش کهنه تبریز در بازار جهانی کم نیست.

ـ قالی‌های دیگر آذربایجان:

گفتیم که شرایط آب و هوا و وضعیت فرهنگی هر منطقه در شکل و طرح و جنس قالی‌های آن منطقه اثری ناگزیر دارد و به همین دلیل است که فرش‌های هر نقطه را یکایک مورد بررسی قرار می‌دهیم: اگر فرش تبریز از حیث نقشه و رنگ‌آمیزی با قالی‌های دیگر مراکز تولید ایران همسانی و هم شکلی‌هائی دارد، این دلیل وضع ارتباطی این شهر از نظر روابط اقتصادی با دیگر شهرهاست. اما شهرهای دیگر آذربایجان که نسبت به تبریز د حوزه جاذبه ضعیف‌تری از حیث این مبادلات قرار گرفته‌اند، فرش‌های مختص خود دارند.