چاروق‌دوزی، استان زنجان

چادرشب، استان يزد

چادر شب‌بافى يا کاربافى، صنعتى است خانگى که در يزد، اردکان و بخش زارچ معمول است. مواد اوليهٔ آن نخ‌پنبه‌اى، نخ ويسکوز، مواد رنگى و نشاسته است.

چادرشب‌بافى، استان هرمزگان

صنعت بافت چادرشب در مناطق شمالى استان هرمزگان رواج دارد. صنعتگران اين رشته، در تمام طول سال به فعاليت اشتغال دارند.

چاروق‌دوزى، استان زنجان

چاروق‌دوزى يکى ديگر از صنعت‌هاى دستى است که دست‌هاى ظريف هنرمندان زنجانى آن را به شکوفايى رسانده‌اند. اصولاً صنعت کفاشى از قرن يازدهم هجرى در شهر زنجان رونق فراوانى داشته است. تمرکز کفاشان در دو بازار بالا و پايين و اختصاص يافتن راسته‌هاى گوناگون به اين فن، ‌ حکايت از رونق آن در دوره‌هاى گذشته دارد. هم‌چنين وجود محلهٔ بزرگ دباغ‌ها در شهر، اين گمان را قوت مى‌بخشد. به علت ورود کفش‌هاى کارخانه‌اى، ‌ امروزه کفاشى بومى را رونق افتاده است و استادان آن به چاروق‌دوزى روى آورده‌اند.

هم‌ اکنون چاروق‌هاى زيباى زنجان از شهرت بسيارى برخوردارند. اين چاروق‌ها بيش‌تر زنانه‌اند و استفاده از آن‌ها، جنبهٔ‌ تشريفاتى و تفننى دارد. چاروق‌ از دو قسمت کفى و رويه تشکيل مى‌شود که کفى آن از چرم ظريف و رويهٔ آن از نخ‌هاى نازکِ رنگى و گاهى ابريشم است. امروزه، ‌چاروق‌ در طرح‌ها و گونه‌‌هاى فراوان ساخته و بافته مى‌شود؛ چنان‌که انواع آن باب طبع ايرانى و خارجى است و مناسب‌ترين سوغاتى شهر است.

چاقوسازى، استان زنجان

از ديرباز، در سراسر ايران، هرگاه سخن از زنجان به ميان مى‌آمده، شنونده بى‌درنگ نقش چاقوهاى آن را به ياد مى‌آورده است. در بسيارى از سرزمين‌هاى دور و نزديک، چاقوهاى ظريف و بادوام زنجان با هويت آن عجين گشته و گويى نمادى از اين شهر شده است. چاقوهاى زنجان على‌رغم تنوع و تمايز خاص، از نظر مصالح و فن ساخت، وجه‌هاى مشترکى دارند و همين ويژگى به صنعت چاقوسازى زنجان هويت و امتياز ويژه‌اى بخشيده است.

تعيين تاريخ دقيق آغاز اين صنعت، کارى بس دشوار و به اعتبارى ناممکن است؛ اما ظاهراً از حدود قرن دهم هجرى قمرى، شهر زنجان يکى از شهرهاى مهم صنعتى بوده است که در آن کارگاه‌هاى مختلف اسلحه‌سازى داير بوده‌اند و چاقوسازى نيز يکى از صنايع جنبى آن‌ها به شمار مى‌رفته است. به دلايل سياسى و اجتماعى بسيار، ‌ اين گذرگاه رو به نابودى رفتند؛ اما صنعت چاقوسازى همچنان رونق خود را حفظ کرده است؛ به طورى که نه تنها شهر زنجان، بلکه در بيش‌تر نقاط منطقه اين صنعت رونق دارد.

چاقوهاى زنجانى با تنوع فراوان و ويژگى‌هاى منحصر به فرد از نظر ظرافت، تناسب، جلوه‌ و قدرت برش مشهورند.

چاقوهاى زنجانى با توجه به نوآورى‌ها و خلاقيت‌هاى صنعتى استادکاران، داراى دو شکل عمده‌اند:

چاقوهاى ساده يا معمولى که از دو قسمت تيغه و قبضه تشکيل مى‌شوند؛ قبضهٔ آن‌ها معمولاً از شاخ بز ساخته مى‌شود و توسط دو محورِ تيغه و محورِ مانع پس‌روى، جفت‌وجور مى‌گردند.

چاقوهاى مرکب و پيچيده که خود به انواع مختلف تقسيم مى‌شوند. هر يک از اين انواع، طى ساليان و دوره‌هاى متمادى، ساخته شده‌اند و عبارت‌اند از : چاقوى فنرى يا قلمتراش، چاقوى ضامن‌دار معمولى، چاقوى ضامن‌دار مغزى، چاقوى ضامن‌دار فشارى، کارد شکارى، کارد آشپزخانه، دشنه و قداره که در اندازه‌هاى مختلف ساخته مى‌شوند و معمولاً از سوغاتى‌هاى زنجان به شمار مى‌روند.

چوخابافى، استان چهارمحال وبختيارى

چوخا که چغا و چوغا نيز خوانده مى‌شود نوعى بالاپوش محلى و لباس ويژهٔ بختيارى‌هاست که معمولاً به رنگ تقريباً سفيد با نقوشى به رنگ‌هاى سياه يا آبى بافته مى‌شود که نوع مرغوب آن از پشم است.

بالاپوش لباسى است که در تمام فصول بهار و تابستان، پائيز و زمستان مورد استفاده مردان عشاير قرار مى‌گيرد. چوخا را زنان بر روى دستگاه‌هاى ساده‌اى که ۷۰ سانتى‌متر عرض دارند، مى‌بافند. تکنيک بافت بسيار ابتدايى و وقت‌گير است. معمولاً بافت چوخا ۱۰ تا ۱۵ روز طول مى‌کشد و بهترين نمونهٔ آن در قريه‌اى به نام کارس بافته و دوخته مى‌شود که به چوخاى کارسى شهرت دارد.

حرير و ابريشم‌بافى، استان آذربايجان شرقى

در بخش اسکو، نوعى پارچه تهيه مى‌شود، معروف به کلاقه‌اى که رنگرزى آن به شيوه خاصى به نام چاپ باتيک صورت مى‌گيرد، توليد اين نوع پارچه درهيچ ناحيه ديگر ايران معمول نيست و منحصر به اين بخش است. محصولات کلاقه‌اى اسکو به حدى شهرت دارد که کشور ايتاليا که خود از توليدکنندگان مشهور منسوجات ابريشمى است، از خريداران مهم اين نوع محصول است. قسمتى از محصولات اسکو توسط فروشگاه‌هاى مرکز صنايع دستى در سراسر کشور عرضه مى‌شود. خريداران محصول روسرى و چارقدهاى بزرگ ابريشمى اسکو، غالباً زنان ترکمن صحرا، دشت گرگان، عشاير و ايلات شاهسون دشت مغان و روستاهاى ارسباران هستند. محصولات عمدهٔ توليدى ابريشم‌بافى اسکو عبارت‌اند از : انواع روسرى، قواره‌‌هاى سه مترى، کراوات و دستمال ابريشمي.

حصيربافى، استان بوشهر

حصير از ساقه‌هاى مخصوص به ويژه از ساقه‌هاى خرما بافته مى‌شود و در اغلب روستاهاى استان بوشهر که داراى نخل هستند رواج دارد. مهم‌ترين محصول حصير استان بوشهر که هم از لحاظ اقتصادى داراى اهميت ويژه‌اى است و هم در گذشته در امارات خليج‌فارس داراى بازار مناسبى بود، نوعى فرش حصيرى به نام «تک» است که با عرض ۱۰ سانتى‌متر و طول ۳۰ متر بافته مى‌شود. سپس به اندازه‌اى که موردنظر است، بريده شده و در کنار يکديگر دوخته مى‌شود. نوع ديگرى از توليدات حصيرى که نقش مؤثرى در اقتصاد روستاها دارد، نوعى فرش حصيرى شبيه گليم است که با ساقهٔ گياهان خودرو و يا ساقهٔ گندم بافته مى‌شود. محصول آن فرشى به طول ۶ متر و عرض ۷۵ سانتى‌متر است که در پايان کار از وسط نصف شده و با دوختن قطعات آن در کنار هم‌فرشى به ابعاد ۱/۵× ۳ متر به دست مى‌آيد.

حصيربافى، استان سيستان وبلوچستان

در سيستان کارگاه‌هاى حصيربافى از ساقهٔ گندم ديده مى‌شود. در اين ناحيه پرده‌بافى نيز مرسوم بوده و در روستاهاى اطراف و حاشيه هامون انجام مى‌‌گيرد. مردم برخى روستاها تنها از راه پرداختن به اين حرفه امرار معاش مى‌کنند. محصول آن‌ها پرده‌هائى است که از نوعى نى که در محل به «لوخ» معروف است بافته مى‌شود.

در قسمت مرکزى و حاشيهٔ جنوب شرقى استان نوعى نخل خرماى وحشى مى‌رويد که به نام محلى «داز» معروف است و برگ آن از نظر استحکام قابل توجه است و هم اکنون بسيارى از خانواده‌هاى بلوچ از برگ آن حدود ۳۰ نوع مختلف حصير مى‌بافند.

حصيربافى، استان‌ فارس

بوريابافى و سبدبافى در استان فارس رواج دارد. بهترين نوع بوريا متعلق به شهر کازرون است. سبد بافى قشقايى‌ها از لحاظ شکل و نقش بسيار جالب است.

حوله و پتوبافى، استان آذربايجان شرقى

حوله بافى به شيوهٔ سنتى در تبريز داراى سابقه‌اى بس طولانى است. در زمان گذشته گروه زيادى در اين رشته فعاليت داشتند، اما با ورودى حوله‌هاى خارجى و ماشينى شدن حوله‌بافى، بسيارى از کارگاه‌هاى حوله‌بافى سنتى تبريز به تدريج تعطيل شده است.

در حال حاضر، تبريز در آذرشهر از مراکز مهم توليد حوله و پتو در آذربايجان‌اند. در باويل عليا و سفلا از توابع اسکو و در ممقان نيز به اين هنر و صنعت اشتغال دارند. در اين شهرها علاوه بر حوله و پتو، روسرى هم بافته مى‌شود که در بازارهاى تهران و تبريز و ساير شهرهاى استان به فروش مى‌رسد.

خاتم‌سازى، استان اصفهان

اصل صنعت خاتم‌سازى از شيراز است؛ ولى از ۵۰ سال قبل به اين طرف، عده‌اى از خاتم‌سازان شيراز به اصفهان يا تهران مهاجرت کرده و کارگاه خاتم‌سازى تأسيس نموده‌اند. در اصفهان، علاوه بر اشياءِ خاتم که به شيوهٔ شيرازى ساخته مى‌شوند، ‌ قسمتى از مصنوعات خاتم را با نقاشى زير روغن، نقره و ميناسازى توأم مى‌کنند. مثلاً يک نوع جعبهٔ خاتم توليد مى‌شود که رويهٔ آن نقاشى مينياتور است. هم‌چنين جلد آلبوم عکس‌ها را با حاشيهٔ خاتم مى‌سازند که متن آن‌ها نقاشى و تذهيب و نقره‌کارى و قلم‌زنى شده است. از مجموع توليد خاتم اصفهان ۶۰ درصد مصرف داخلى کشور و ۴۰ درصد بقيه صادراتى است.

خاتم‌كارى، استان‌ فارس

مهم‌ترين صنعت دستى فارس، خاتم‌کارى شيراز است و بهترين نوع خاتم نيز در اين شهر توليد مى‌شود. منبت‌کارى و کنده‌کارى نيز در فارس رواج دارد. هم‌چنين منبت‌کارى و کنده‌کارى آباده شهرتى بسزا دارد.

در استان فارس صنايع ديگرى مانند تلکلى‌دوزى، گيوه‌دوزى، نمدمالى، خراطى، چرم‌سازى، سنگ‌تراشى و شيشه‌گرى نيز رواج دارد.

خامه‌دوزى، استان سيستان وبلوچستان

خامه‌دوزى تقريباً شبيه سوزن‌دوزى و عبارت است از : پيش‌سينه، کلاه، عرقچين، جانماز، جليقه و روميزى که مواد آن پارچه و نخ است و گاهى نيز آئينه‌هاى ريزى در بافت آن مورد استفاده قرار مى‌‌گيرد.

خور، استان چهارمحال وبختيارى

يکى ديگر از صنايع دستى مورد استفاده عشاير منطقه، خور مى‌باشد که از آن براى حمل گندم، آرد، برنج، جو، قند و ... استفاده مى‌شود. نحوهٔ بافت خور نيز مشابه بافت خورجين است. به طورى که مواد اوليه آن رشک، خامه، پود و رنگ است که مقادير کمّى مورد استفادهٔ واحد آن به صورت ۵ الى ۶ کيلو خامه، ۲ کيلو رشک و ۳ کيلو پود مى‌باشد و توسط خود عشاير بافته مى‌شود و حالت خود مصرفى دارد. کلاً خور به دو شکل ساده بافت و نقش بافت بافته مى‌شود. نوع ساده بافت آن حدود ۱۵ نفر روز نيروى کارگرى مى‌‌طلبد و براى نقش بافت ۳۰ الى ۴۰ روز نيروى کار لازم است که اين نوسان به علت متفاوت بودن ابعاد خورهاست. ابعاد خور معمولاً بين ۸۰×۲۰۰ تا ۱۰۰×۲۰۰ سانتى‌متر است.

خورجين، استان آذربايجان شرقى

خورجين براى حمل اشياء و وسايل دستى مورد استفاده قرار مى‌گيرد و با نقوش خاص زيبايى بافته مى‌شود. علاوه بر خورجين، به همين شيوه برخى از لوازم مورد نياز عشاير مانند بزک شتر و نوار مخصوص چادر بافته مى‌شود.

خورجين‌ بافى، استان چهارمحال وبختيارى

خورجين از دست‌بافت‌هاى بى‌گره عشاير بختيارى است که جنبهٔ خود مصرفى دارد و توسط زنان بر روى دارهاى افقى بافته مى‌شود. خورجين در حمل و نگهدارى اشياء نفيس و قيمتى به ويژه در مواقع کوچ مورد استفادهٔ عشاير قرار مى‌گيرد و تقريباً حکم صندوقچه را دارد.

خورجين در اندازه‌هاى مختلف بافته مى‌شود و ابعاد آن به طور متوسط حدود ۳/۵ متر در ۹۰ سانتى‌متر است و چندين نوع تکنيک بافت در آن به کار مى‌رود. يک قسمت آن گليم بافت با تکنيک سوزنى و قسمت ديگر گليم بافت ساده و بالاخره قسمتى با تکنيک قالى بافت بافته مى‌شود.

نقوش اين گونه خورجين‌ها هندسى است و معمولاً از گنجينه نقوش سنتى انتخاب و بافته مى‌شوند. خورجين‌ها جزو جهيزيه دختر عشايرى هم محسوب مى‌شود؛ به همين دليل به جز ارزش کاربردى از ارزش معنوى و هنرى هم برخوردار است. براى بافت يک عدد خورجين حدود ۸ کيلو خامه لازم است که با دو نفر بافنده ۱/۵ تا ۲ ماه طول مى‌کشد. بهترين خورجين عشايرى به وسيلهٔ طايفه اولاد حاج على که در اطراف سرخون زندگى مى‌کنند بافته مى‌شود و کارهاى قديمى اين طايفه که شامل خورجين و گليم است به عنوان بافته‌هاى عتيقه معروف و کمياب است.