سازهای آفریقائی

سازهای آفریقائی

در آفریقا تنوع چشمگیری از سازها و گروه‌های همنواز دیده می‌شود. گروه همنوازان آفریقائی شامل دو تا بیست یا شمار بیشتری از سازها است. گروه‌های همنواز در موسیقی آفریقا از سازهائی بدون زیر و بم معین (انواع زنگ و زنگوله، سازهای تکانشی و طبل‌های ساخته‌‌شده از تنهٔ درخت) تا سازهائی دارای زیر و بم معین (مانند انواع فلوت، زایلوفون و نیز سازهای زهی - زخمه‌ای) را دربرمی‌گیرند. برخی از گروه‌ها نیز دارای هر دو گونهٔ سازها (انواع فلوت، طبل و زنگ) هستند.

سازهای ایدیوفون

سازهای ایدیوفون مانند زنگ و زنگوله، سازهای تکانشی، سازهای سایشی، زایلوفون و نیز طبل‌های ساخته شده از تنهٔ درخت از متداول‌ترین سازها در آفریقا هستند. بیشتر این سازها با ضربه زدن یا تکان‌دادن نواخته می‌شوند اما برخی نیز با خراشیدن، سایش، زخمه‌زدن یا کوبش بر زمین به صدا در می‌آیند. این سازها اغلب زیر و بم معین ندارند - مانند سازهای تکانشی، زنگ و کوبه‌های سنگی، شماری از آنها نیز - مانند زایلوفون و مبیرا (mbira)، یا شستی (thumb piano) - سازهائی کوک‌شده هستند.

زایلوفون‌ها در آفریقا اهمیتی ویژه دارند؛ آنها به‌صورت تکنواز، در گروه‌های کوچک همنواز و در گروه‌هائی شامل ده تا بیش از سی نوازنده به‌کار گرفته می‌شوند. قوم چوپی (Chopi) ساکن جنوب‌شرقی آفریقا، با گروه‌های بزرگ زایلوفون‌نوازش، شامل زایلوفون‌هائی با اندازه‌های مختلف از زایلوفون سوپرانو گرفته تا زایلوفون‌نوازش، شامل زایلوفون‌هائی با اندازه‌های مختلف از زایلوفون سوپرانو گرفته تا زایلوفون باس، در خور توجه است. در بخش‌هائی از آفریقا، زایلوفونی بزرگ همزمان توسط چند تن نواخته می‌شود. زایلوفون‌ها دارای ده تا بیست باریکهٔ چوبی هستند که گاه تشدیدکننده‌هائی ساخته شده از نوعی کدو به آنها متصل است. اغلب بر حفره‌های داخل تشدیدکننده بافه‌هائی شبیه تار عنکبوت کشیده شده تا صداهای وزوز مانندی که مطلوب موسیقی آفریقائی است پدید آید.

مبیرا (که سانسا (sansa)، کالیمبا (Kalimba)، یا شستی نیز نامیده می‌شود) سازی بومی آفریقا و ایدیوفونی است که می‌تواند ملودی‌هائی پُرتزئین را اجراء کند. از هشت تا بیش از سی زبانهٔ ساخته شده از فلز یا بامبو به صفحه یا جعبهٔ تشدید این ساز متصل است. این زبانه‌ها با انگشتان شست یا نشانهٔ زخمه زده می‌شوند. نوای مبیرا اغلب با جرنگ‌جرنگ زنگوله‌ها یا تکه‌های فلزی که به تشدیدکنندهٔ آن متصل می‌شوند غنای بیشتری می‌یابد. آوازخوانان، اغلب آوازشان را با نواختن مبیرا همراهی می‌کنند.

نوعی ساز ایدیوفون مهم دیگر، طبل شکافدار است؛ تنهٔ توخالی شدهٔ درخت که شکافی طولی و سراسری دارد. برخی از طبل‌های شکافدار چنان کوچک هستند که در دست جا می‌گیرند و برخی دیگر سه‌تکه هستند و بیش از شش متر درازا دارند. تغییر پهنای شکاف، ایجاد و یا گاه چهار صدای مختلف را هنگام نواختن ممکن می‌سازد. طبل شکافدار به‌عنوان 'طبل سخنگو' برای پیام‌رسانی و نیز به‌عنوان ساز، اغلب با طبل‌های ممبرافون، به‌کار می‌رود.

سازهای ممبرافون

طبل‌هائی با پوست یا غشای کشیده نیز در فرهنگ آفریقائی جایگاهی ویژه دارند. این سازها در بسیاری از مراسم مذهبی و سیاسی نقش اساسی دارند و برای رقص و تنظیم ضرباهنگ کارهای گروهی به‌کار می‌روند. از 'طبل‌های سخنگو' برای فرستادن پیام از مسافت‌های دور استفاده می‌شود. طبل‌ها اغلب مقدس و جادوئی پنداشته می‌شوند؛ برخی از آفریقائی‌ها بر این باور هستند که طبل، ارواح نیاکان طبل‌نوازا را در خود دارد. ساخت طبل اغلب با آیین‌های ویژه همراه است و گاه نیز آنها را در مکان‌های مقدس قرار می‌دهند و به آنها خوراک و قربانی پیشکش می‌کنند. طبل‌ها اغلب به‌جای آنکه به فرد تعلق داشته باشند، جزئی از دارائی گروه می‌شوند و بیشتر نماد قدرت و جلال هستند. هنگام جابه‌جائی برخی از رؤسای قبایل آفریقا نوای طبل‌های تشریفاتی آنها را همراهی می‌کند.

طبل‌ها به‌طور معمول در گروه‌هائی دو تا چهارتائی نواخته می‌شوند. اما در بخش‌هائی از آفریقای‌شرقی - بوروندی، اوگاندا و روآندا - گروه‌های همنوازی نیز دیده می‌شوند که تا پانزده طبل و چهار با شش طبال دارند. طبل‌ها اغلب با زیر و بم‌های متفاوت کوک می‌شوند و مانند گروهی از زایلوفون‌ها برای اجراء موسیقی ملودیک به‌کار می‌روند.

طبّال‌های آفریقائی از زیده‌ترین طبل‌نوازان جهان هستند. آنان نه فقط ریتم‌هائی پیچیده که گسترهٔ متنوعی از رنگ‌ها و زیر و بم‌ها را نیز پدید می‌آورند. در گروه‌های همنواز، طبال‌ها هر کدام نقشی ویژه دارند. به‌طور معمول، فقط طبال ارشد مجاز به بداهه‌نوازی آزادانه در چارچوب سنتی است. طبال‌های دیگر، الگوهای ریتمیک معینی را بارها تکرار می‌کنند.

طبل‌ها در اندازه‌ها، شکل‌ها و شمایل بسیار متنوعی ساخته می‌شوند: طبل‌هائی به شکل مخروط، استوانه، دیگچه، خمره جام و یا ساعت‌شنی. این طبل‌ها از تنهٔ درخت، کدو یا گِل ساخته می‌شوند. ممکن است یک یا دو رویهٔ طبل از پوست جانورانی مانند مار، سوسمار، بُز یا میمون ساخته شود. برخی از طبل‌ها فقط صدائی با زیر و بم ثابت پدید می‌آورند و برخی دیگر - مانند طبلی موسوم به طبل فشاری (pressure drum) که شبیه ساعت‌ شنی است - می‌توانند صداهائی با زیر و بم متنوع داشته باشند. دو رویهٔ طبل فشاری با تسمه‌هائی به یکدیگر متصل هستند؛ نوازنده می‌تواند با تغییر فشار بازو بر تسمه‌ها، میزان گشیدگی رویه‌ها را در مهار خود داشته باشد و زیر و بم صداهای طبل را تغییر دهد. زیر و بم صداهای طبل فشاری اغلب تقلیدی از زیر و بم 'زبان صوتی' است که مردم آفریقا در گفتار آن را به‌کار می‌گیرند. گاه نیز وسایلی ویژه برای پدید آوردن صداهائی معین به‌کار گرفته می‌شوند: دانه‌ها یا مهره‌هائی را هنگام ساختن طبل درون آن می‌گذارند با تکه‌های فلز و زنگوله‌هائی را بر لبهٔ آن متصل می‌کنند.

سازهای اِروفون و کوردوفون

انواع فلوت، سوتک، بوق و شیپور از متداول‌ترین سازهای اِروفون (بادی) آفریقائی هستند. سازهای زبانه‌دار در آفریقا کمتر رواج دارند. به‌طور معمول، فلوت‌ها از بامبو، نی یا چوب و بوق‌ها و شیپورها از شاخ جانوران، عاج، چوب، بامبو با کدو ساخته می‌شوند.

سازهای کوردوفون (زهی) در سراسر قارهٔ آفریقا رواج دارند و در گونه‌ها و اندازه‌های گوناگون یافت می‌شوند. این سازها اغلب زخمه‌ای یا کوبشی هستند که این شاید بازتابی از رجحان صداهای کوبشی نزد موسیقیدانان آفریقائی باشد. کمان موسیقائی (musical bow) - سازی شبیه به کمان شکار - یکی از پُرکاربردترین سازهای کوردوفون است. سیم این ساز با یک مضراب زخمه می‌خورد یا بر آن ضربه زده می‌شود. برخی از کمان‌های موسیقائی تشدید‌کننده‌هائی از کدو دارند و در برخی دیگر، دهان نوازنده است که به‌عنوان تشدیدکننده به‌کار می‌رود. اکنون به بررسی سه نمونه از موسیقی سرزمین‌های جنوب صحرای آفریقا می‌پردازیم.

آوازی از آنگولا

این آواز از الگوی ندا و پاسخ پیروی می‌کند و شامل این بخش‌ها است: (a) تکخوانی‌های کوتاه با صدای مرد، (b) پاسخ‌های کوتاه‌تر همسرایان، و (c) عبارت‌های طولانی‌تر همسرایان به تنهائی یا همراه با تکخوان. الگوی a b a b c چهار بار ارائه می‌شود:

۱. تکخوان‌ (a) - همسرایان (b) - تکخوان (a) - همسرایان (b) - عبارت‌های طولانی‌تر همسرایان (c)

۲. تکخوان (a) - همسرایان (b) - تکخوان (a) - همسرایان (b) - عبارت‌های طولانی‌تر همسرایان با تک‌صداهای که میان عبارت‌ها توسط تکخوان اجراء می‌شود (c)

۳. تکخوان (a) - همسرایان (b) - تکخوان (a) - همسرایان (b) - عبارت‌های طولانی‌تر همسرایان با همراهی تکخوان (c)

۴. تکخوان (a) - تکخوان با همسرایان (b) - تکخوان (a) - تکخوان با همسرایان (b) - عبارت‌های طولانی‌تر همسرایان با همراهی تکخوان (c)

توجه کنید که صدای تکخوان - که کم‌وبش گرفته و تودماغی است - به‌گونه‌ای فزاینده در صدای همسرایان تنیده می‌شود. در پس‌زمینهٔ آواز، چندین طبال ریتم‌هائی متفاوت را همزمان اجراء می‌کنند.

میتامبا یالاگالا کومچوزی

در میتامبا یالاگالا کومچوزی (Mitamba Yalagala Kumchuzi) که آوازی برای رقص است و در میان قوم زارامو (Zaramo) در تانزانیا رواج دارد، صداهای کوبشی و پُلی‌ریتم‌های پیچیده نمودی برجسته می‌یابند. نخست نوای سازهای کوبه‌ای را می‌شنویم - پنج طبل جام‌شکل با زیر و بم متفاوت، چهار طبل استوانه‌ای و سازهای کوچک تکانشی - که ریتم‌ها، زیر و بم‌ها و رنگ‌های متنوعی را پدید می‌آورند. پس از حدود نیم‌دقیقه، گروهی از آوازخوانان، که ملودی رقص را می‌خوانند، به سازهای کوبه‌ای می‌پیوندند.

هینگانی ینگیسا ماسینگیتا (Hinganyengisa Masingita)

این قطعه که قسمتی از یک رقص است توسط گروه زایلوفون‌نواز قوم چوبی از موزامبیک نواخته شده است. این رقص به شکل کامل خود شامل پانزده قسمت است که اغلب آنها شعرهائی ویژه دارند که رقصندگان آنها را می‌خوانند.

در این قسمت، نوای گروه زایلوفون‌نواز نخست به‌ تنهائی و سپس همراه با آوازخوانان شنیده می‌شود. طی این قطعه، آواز تکخوان مرد بارها توسط همسرایان مرد که همصدا می‌خوانند پی‌گرفته می‌شود. در این قطعه، گذر سریع و هیجان‌آمیز و آوازخوان از صدائی بم و پُر به صدائی فالسِتو را نیز می‌توان شنید. آوازخوانان رقصنده به نوای زایلوفون‌نوازان که با اُستیناتوهای خود شور فراوان به پا می‌کنند، جنبش درمی‌آیند.