روند شکل‌گیری برخی بناهای مهّم در ایران (مذهبی)

در طول زمان، بناهايى مجموعه‌اى در بسيارى شهرهاى ايران ساخته شده که گروه ويژه‌اى را در معمارى تشکل مى‌دهند. ساخت اين‌گونه بناها سابقه‌اى طولانى دارد. در نتيجهٔ کاوش‌ها و بررسى‌هاى مناطق باستاني، معلوم شده است که اين مجموعه‌ها به‌دلايل گوناگون نظامي، مذهبى و اقتصادى شکل گرفته‌اند و توسعه يافته‌اند. از مجموعه‌هاى قبل از تاريخ مى‌توان حسنلو در آذربايجان، چغازنبيل در خوزستان، نوشيجان در همدان را نام برد. در دورهٔ تاريخى نيز ساخت اين مجموعه بناها ادامه يافت. از جمله بناهاى فيروزآباد، نيشابور، نسا در مرو، تخت سليمان در آذربايجان. در دورهٔ اسلامى نيز ايجاد و توسعهٔ اين مجموعه‌ها فزونى يافت و شاهکارهايى بوجود آمد. پيدايش اين مجموعه‌ها با ايجاد يک آرامگاه ساده يا يک مکان مذهبى يا سياسى شروع مى‌شود و بعد در طول زمان، بناهاى ديگرى مانند مساجد، مدرسه، کتابخانه، خانقاه، آب‌انبار، کاروانسرا و ... به آن اضافه مى‌شود و تبديل به يک مجموعهٔ بسيار زيبا و باشکوه مى‌شود مانند مجموعهٔ حرم حضرت رضا (ع)، بقعهٔ شيخ نعمت‌الله ولى در کرمان و مجموعه شيخ صفى در اردبيل.

ايجاد چنين مجموعه‌هايي، عمدتاً در بافت اصلى و مراکز شهرها به صورت سمبل بوجود مى‌آيد. مانند مجموعهٔ مرقد حضرت معصومه در قم.