شناسایی و تحلیل مسئله تحقیق

در اين مرحله محقق ابعاد و ويژگى‌هاى مسئله تحقيق را مورد بررسى قرار داده، جنبه‌هاى مختلف آن را مورد تجزيه و تحليل و ارزيابى قرار مى‌دهد. مسئله تحقيق معمولاً داراى ابعاد گوناگون کمّي، کيفي، تاريخي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي، فرهنگى و فردى است که بررسى آنها به شناسايى مسئله کمک مى‌کند؛ مثلا‌ً در مورد مسئله مهاجرت لازم است اقدامات زير انجام شود:

- تاريخچهٔ پديده مهاجرت مورد مطالعه را از آغاز تاکنون همراه با تحولات مربوط به آن بررسى کند.

- بُعد کمّى مسئله را از حيث تعداد مهاجران و تحول روند آن در دوره‌هاى گذشته تاکنون مشخص کند.

- گروه‌هاى مهاجر و نسبت هر يک را در بين مهاجران معلوم نمايد.

- وضع زندگى مهاجران را در مبدأ مهاجرت و قبل از جابجايى آنها بررسى کند.

- وضع زندگى آنها را در مقصد مهاجرت مورد مطالعه قرار دهد.

- درخصوص دلايل مهاجرت آنها بررسى اوليه را بعمل آورد، تا بتواند پيش‌فرض‌هاى خود را براساس آن شکل دهد.

- تأثيرات اقتصادى - اجتماعى و فرهنگى مهاجرت را در مبدأ و مقصد بررسى نمايد.

- نظرها و مفروضات مهاجران را درخصوص تحول زندگى و اساساً اقدام آنها را به مهاجرت، بصورت اجمال جويا شود.

محقق براى شناسايى مسئله مهاجرت ناگزير است اطلاعات اوليه را در مورد هر يک از موارد مذکور گردآورى نمايد تا بتواند بر آن اشراف پيدا کرده، شناخت لازم را بدست آورد و براين اساس در مورد علل و عوامل آن تحقيق نمايد.

پس از شناسايى مسئله و اطلاع از کمّ و کيف و ابعاد آن، محقق بايد نسبت به تجزيه‌وتحليل آن اقدام کند و از حيث ارزش کار و عملى بودن تحقيق آن را بشرح زير مورد ارزيابى قرار دهد:

- محقق بايد بررسى کند که آيا تحقيق ارزش انجام دادن دارد يا خير؛ مثلاً معلوم گرداند که موضوع جزء مسائل حاد جامعه است و آيا دستاوردهاى او کمکى به حل مشکلات جامعه خواهد کرد يا نه؟

- محقق بايد بررسى کند که آيا تحقيق از تازگى برخوردار است؟ آيا به توسعه قلمرو معرفتى بشر در حوزهٔ خاصى که به آن تعلق دارد کمکى خواهد کرد؟

- متغيرهاى مسئله کدامند؟ با توجه به بررسى‌هاى اوليه در مورد شناخت مسئله چه فرض‌هايى دربارهٔ متغيرهاى دخيل در مسئله دارد؟ متغيرها از چه نوعى هستند؟ و آيا امکان‌ سنجش آنها چه با استفاده از ابزارهاى استاندارد و چه با استفاده از ابزارهاى محقق ساخته وجود دارد؟

- آيا تحقيق ارتباط بين متغيرها را مورد سنجش قرار مى‌دهد؟ آيا به گونه‌اى هست که در پايان تحقيق بتوان به کشف رابطهٔ علت و معلولى بين متغيرها نايل آمد؟

- آيا تحقيق انجام شدنى است؟ آيا گردآ‌ورى اطلاعات راجع به آن امکان دارد؟ آيا متغيرهاى مورد مطالعه قابليت کنترل دارند؟ آيا متغيرهاى ناخواسته و مزاحم مانع انجام دادن کار تحقيق نخواهند شد؟ آيا مسئله در حدى هست که بتوان آن را همراه با کنترل‌ها و نظارت‌ها و مراقبت‌هاى لازم انجام داد؟ آيا مى‌توان تحقيق را در چارچوب فرآيند روش تحقيق علمى به سرانجام رساند؟ آيا محيط مسئله اجازه تحقيق در مورد آن را مى‌دهد؟

- آيا محقق توانايى انجام دادن آن را دارد؟ آيا محقق از تخصص و تبحر لازم دربارهٔ مهارت‌هاى تحقيقاتى مورد نياز برخوردار است؟ آيا در زمينه‌هايى که از کاستى برخوردار است مى‌تواند از نيروهاى متخصص و مشاور استفاده نمايد؟ آيا استعداد و توانايى مديريت و رهبرى کادر تحقيقاتى را دارد؟

- آيا امکانات لازم براى انجام دادن تحقيق را در اختيار دارد؟ آيا مجوزهاى لازم را در اختيار دارد؟ آيا مى‌تواند وسايل مورد نياز را تهيه کند؟ آيا زمان کافى براى انجام دادن تحقيق دارد؟ آيا مى‌تواند بودجهٔ مورد نياز را تأمين نمايد؟ آيا نيروى انسانى لازم را در اختيار دارد؟

- آيا علاقه و شوق انجام دادن تحقيق را دارد؟ آيا در اين کار مصمم است؟ چقدر حاضر است مصايب و مشکلات تحقيق را تحمل کند؟ چقدر حاضر است ريسک کند و خطرهاى احتمالى را بپذيرد؟

محقق با توجه به هر يک از موارد مزبور بايد مسئله را مورد بررسى و تحليل قرار داده، آن را ارزيابى نمايد. درصورتى‌که پاسخ اين سؤالات مثبت بود، آن وقت مى‌تواند در مورد انجام دادن تحقيق تصميم بگيرد.