شیوهٔ مقامات از ممدوح تا ناممدوح

اينک ما مختصات شيوهٔ مقامات حميدى را در فصول زيرين از ممدوح و ناممدوح برمى‌شماريم:

- جمله‌هاى شبيه به تازى که فعل يا مسند را بر ساير اجزاء جمله مقدم آورند و جمله‌ را به غير فعل ختم کنند، در مقامات حميدى بسيار است، به‌ويژه در آغاز فصول که کاملاً از عربى تقليد شده است، مثال:

'سپاس و ستايش حضرت خداوندى را که بياراست ارواح ما را به‌وجود اصل، و به پيراست اشباح ما را به سجود وصل، و در ما پوشيد حُلّهٔ زندگي، و بر ما کشيد رقم بندگى کسوت جان برنهاد بى‌ضَنَّتَي، و خلعت ايمان در بر ما افکند بى‌مِنتي' ص ۴.

مثال ديگر:

'حکايت کرد مرا دوستى که در حضر مرا جليس و همدم بود و در سفر انيس همّ و غم که وقتى ... الخ' ص: ۹.

مثال ديگر:

'تا برسيدم شبى از شب‌هاى غربت، بدان ديار و تربت، که مقصد و مقصود بود، و فرود آمدم بر باغى که نزول غربا را معهود بود ... غريب‌وار طوافى نامعلوم مى‌کردم، و هر موضعى را زير قدم مى‌آوردم، تا برسيدم به آشيانى که بوى آشنائى داشت ... الخ' ص ۷۳.

- بدون ضرورت از قبيل استشهاد يا ايراد مثل يا استدلال به کلام آسماني، در ضمن عبارات فارسى يک‌مرتبه عربى گوئيش گل مى‌کند و يک الى چند سطر عبارات عربى مى‌آورد، مثل:

'گفتند اين هر دو اگرچه به وقت مخاصمت تيغ و سپر بودند به گاه مسالمت پدر و پسر بودند فقلت و اَللهِ مَاهُمَا الا شَمْسُ الضُّجى وَ بَدْرَ الْظلُلمَ وَ مَنْ اشْبَهَ اَبَاَهُ فَمَاظَلَم' ص ۲۲، که براى تحليل (فَمَن يُشابِهْ اَبُه فَما ظَلَم) مقدمه‌اى به عربى آورده است. و در المقامه الثالثه فى‌الغزوة الجهاد ص: ۲۶ هفت سطر عربى آورده و بلافاصله در ص ۲۷ همان مقامه شش سطر ديگر عربى ذکر کرده است.

- درآوردن سجع مصرّ است و اسجاع را تا سه و احياناً چهار نوبت به‌کار مى‌برد و گاهى سجع‌هاى لطيف دارد از قبيل 'آبى دارى وليکن تابى نداري، رنگى دارى وليکن سنگى نداري، هم در عاشقى خامى و هم در معشوقى ناتمام' ص ۲۴ 'سلسلهٔ شوق بى‌حلقه و طوق نبود' 'سکر آن مقالات و شکر آن حالات' ص ۵۵.

'افسانهٔ کرخيان به لغت بلخيان خوش، و سمر را زيان به عبارت تازيان دلکش ننمايد' & ^(۱) ص ۷.

(۱) . ولى اين سجع اخير را چندين نوبت در کتاب مکرر کرده است و از اينجا تفاوت وى با گلستان ديده مى‌شود که شيخ يک سجع را تکرار نکرده و هرچه آورده است نو و بالبداهه است.

گاهى سجع را در مقدمه و اوساط جمله نهاده و فعل آخر جمله را آزاد گذاشته است و اين شيوه از لطايف سجع و موازنه است که شيخ و ديگر نويسندگان آينده از وى پيروى کرده‌اند، مثال:

'خواستم که بر امّهات بلاد گذرى کنم و اجتياز را اختيار سفرى پيش گيرم' ص ۲۳، 'اگر خطرى کنى بدان طرف بايد رفت و اگر سفرى کنى به تحصيل آن شرف بايد کرد' ص ۲۴.

- قاعده‌اى است در جمله‌هاى متوازى و مسجوع که جملهٔ اول را کوتاه‌تر از جملهٔ ثانى گيرند و يا برابر آورند و اين قاعده از نوشته‌هاى اساتيد برمى‌آيد و به ذوق هم چسبندگى دارد و غالب جمله‌هاى مقامات نيز بر همين قرار است ليکن گاهى از آن تجاوز روا داشته و جمله‌هاى خلاف اين قاعده آورده است، مثال:

'نه صورت عالم‌آراى آفتاب محجوبست اما ديدهٔ مردمان معيوب است' ص ۳۱.

- گاه براى اثبات سجع، کلمات يا جمله‌هائى نامتناسب مى‌آورد: 'سوسن آزاد با بلبل استاد مى‌گويد که اى مدعى کذاب و اى صيرفى قلاب' ص ۲۴، بلبل استاد چه لطفى دارد، زيرا اين لقب را احدى به بلبل نداده است خاصه که او را مدّعى و صيرفى قلاب بدانند؟ و از اين جنس ترصيعات بسيار دارد که نشانهٔ ضعف تأليف از همهٔ آنها نمودار است مانند: 'در حلّه‌هاى عرب دقايق فصاحت آموخته و در کلّه‌هاى عجم آتش ملاحت افروخته' ص ۳۹ که هر دو قرينهٔ ضعيف است، و شايد مغلوط! ...

و گاهى براى ترصيع و سجع، جمله و قرينه‌اى بى‌معنى مى‌سازد چون: 'صداى کلامى به هوش‌هاى ما آمد و نداى سلامى به گوش‌هاى ما رسيد' ص ۴۲، که قسمت نخستين اين ترصيح رکيک است و تنها براى قرينهٔ جملهٔ ثانى آن را ساخته است.

گاه براى بيان مطلب عالى‌تري، به ترک سجع مى‌گويد و قدرى دست نگاه مى‌دارد، مثال:

'قدم اول، گفتگوى است که اَلنَّفْسُ اَوَّلَهُ تَذْکَرةُ پس سِمَتِ صُمْت باز آيد که اَلْعِشْقُ آخِرُهُ التفکَرِةُ در اَثناى آن حيرت نداى عالم غيرت درآيد که به بند و زنجيرش بسته داريد، و عنان مرکبش آهسته داريد، که محيط دنيا و بسيط گيتى تَوَسُعّ گذاردن گام عاشقان ندارد، که اين گام بى‌معني، در اين بساط تنگ‌پهنا، نگنجد، که عالم عشق عالم مشاهده است، و هزار قدم مجاهده بگرد يک قدم مشاهده نرسد، موسى کليم در تيه مجاهده مى‌رفت در چهل فرسنگ چهل سال بماند باز چون در دعوت مکالمت قدم مشاهدت نهاد هفتصد (ظ: هفتاد؟) فرسنگ به هفت گام بريد .. الخ' ص ۵۶۰.

که اين عبارات که نقل فرمايش مشايخ است براى اداى معنى دست از ترصيعات و اسجاع کشيده است.

- صنعت تضاد و مراعات‌النظير و طردالعکس و تجنيس و غيره زياد دارد ...

- از اِغلاق نيز خالى نيست - مثال: 'شب آبستن هنوز بر فراش حَبَل (اصل: حيل - به قياس تصحيح شد - اَلحَبَل: مصدر به معنى آبستنى - فهي: حُبلي) بود، و نفس با حوادث در مصاف و جدل، جَمَل نفس را در بى‌مرادى (ظ: وادى بى‌مرادي) دمى به لب مى‌رسيد و ... الخ' ص ۶ که: فراش حَبَل - و 'جمل نفس' دو ترکيب مغلق است.

- با آنکه عبارات موزون و هم‌آهنگ از مختصات و مزاياى اين شيوه و سبک است معذلک مانند مقامات حريرى و کليله و گلستان عبارات موزون در مقامات حميدى نيامده است ولى از آن خالى نيست.

مثال:

'نيلوفر سبز جامعهٔ کحلى عمامه سر از آب بيرون [کرد] که اى نازکان خاکى اين چه بى‌باکى است ... تا ما دل از مهر در تاب افکنده‌ايم سير در روى آب افکنده‌ايم' ص ۳۶.

مثال ديگر:

'تا وقتى در طَى و نَشر اوراق آن سفر، مَدّ و جزر آن بحار پرخطر، اردى و بهمن به نوروز و بهار رسيد، و زمام نافهٔ مطلب به زمين کشمير و قندهار کشيد' ص ۳۹.