کوتو

فرهنگ غنی موسیقی ژاپن، موسیقی عامیانه و نیز سنت موسیقی اصیل این کشور را، که پیشینه‌ای افزون بر ۱۰۰۰ سال دارد، دربرمی‌گیرد. موسیقی سنتی ژاپن شامل آثار مذهبی و غیرمذهبی، موسیقی نمایش، موسیقی آوازی و سازی و نیز قطعه‌های ارکستری، مجلسی و تکنوازانه است و در آن سبک‌ها، فرم‌ها، سازها و تکنیک‌های موسیقائی بسیار متنوعی به‌کار گرفته می‌شوند. در اینجا برخی از ویژگی‌های شاخص این موسیقی را بررسی خواهیم کرد و این بررسی را با توجه به موسیقی ساخته شده برای کوتو (Koto) سازی ‌زهی - زخمه‌ای که نقش آن در موسیقی ژاپن در خور قیاس با نقش پیانو در موسیقی غربی است، انجام می‌دهیم.

کوتو

کوتو دارای سیزده سیم - از ابریشم یا نایلون - است که بر یک جعبهٔ تو خالی تشدید صدا با درازای تقریبی ۱۸۰ سانتیمتر کشیده شده‌اند. هر سیم، پُلی‌ جابه‌جا شونده داراد. نوازنده، سیم‌های سیزده‌گانهٔ ساز را با‌ جابه‌جا کردن پُل‌های هر کدام از آنها کوک می‌کند.

سیم‌های کوتو با مضرابی از جنس عاج که بر انگشتان شست، اشاره و میانی دست راست پوشانده می‌شود، نواخته می‌شوند. همچنین ممکن است که با مضراب بر سیم‌ها ضربه زد با آنها را خراشید تا رنگ‌ها و جلوه‌های موسیقائی متنوعی پدید آیند. خزش روی سیم (مشابه گلیساندوی سازهای زهی غربی) و نواختن مضراب‌های ریز و تند بر یک سیم (مانند ترمولو) دو تکنیکی هستند که با دست راست در نواختن این ساز معمول‌ هستند.

کوتو فقط محدود به صداهائی نیست که با زخمه‌ زدن بر سیم‌های دست‌باز پدید می‌آیند. نوازندهٔ ممکن است با فشردن قسمتی از سیم که در سمت چپ پُل متحرک قرار گرفته، صدای سیم را زیرتر کند - به‌طور معمول به‌اندازهٔ نیم یا یک پرده. فشردن دست چپ بر سیم‌ها در پدید آوردن زیر و بم‌های تزئینی و صداهای گرفته و محزون نیز به‌کار می‌رود.

پیشینهٔ تاریخی

کوتو نیز مانند بودیسم، چاپ با کلیشهٔ چوبی و بسیاری موارد دیگر در فرهنگ ژاپنی، نخست از چین به ژاپن آمد. این ساز در سال‌های ۶۵۰ تا ۷۵۰ میلادی با موسیقیدانان چینی و کره‌ای که برای نواختن در ارکستر دربار به این کشور آمدند، ژاپن وارد شد. کوتو در موسیقی درباری ژاپن (گاگاکو - gagaku)، که یکی از کهن‌ترین موسیقی‌های ارکستری جهان است، به‌کار گرفته شد. با آغاز سدهٔ دهم از کوتو به‌عنوان ساز تکنواز نیز توسط اشراف درباری استفاده می‌شد. قدیمی‌ترین نمونهٔ برجامانده برای تکنوازی کوتو مربوط به سدهٔ شانزدهم است. این موسیقی که کیفیتی آینی دارد و به همین سبب بیشتر در معبدها شنیده می‌شده است، فقط توسط راهبان بودائی، آموزگاران کنفوسیوسی و اشراف نواخته می‌شد.

شاهکارهای موسیقی سنتی کوتو اغلب در دورهٔ اِدو (Edo)، (سال ۱۸۶۸ - ۱۶۱۵)، دورهٔ استقرار پایتخت ژاپن در اِدو (توکیوی امروزی)، ساخته شده‌اند. در این دوره، ژاپن خود را از تماس با فرهنگ‌های بیگانه محفوظ داشت. با این همه، بازرگانان که به‌ گونه‌ای فزایندهٔ ثروتمندتر می‌شدند محرک پیشرفت‌هائی در هنر شدند که چاپ رنگی با کلیشهٔ چوبی و تئاتر کابوکی (Kabuki)، گونه‌ای نمایش که ایفاء نقش را با موسیقی درخشان و رقص می‌آمیزد، از آن جمله هستند.

در اوایل دورهٔ اِدو، موسیقی کوتو به‌جای استفاده در آیین‌های مذهبی برای سرگرمی به‌کار گرفته شد. این موسیقی نه توسط آموزگاران و کاهنان که توسط موسیقیدانان نابینای حرفه‌ای ساخته می‌شد. این موسیقیدانان نابینا وابستهٔ انجمنی بودند که حافظ منافع حرفه‌ای و اقتصادی آنان بود. این انجمن به اعضایش رتبه‌هائی نیز اعطا می‌کرد که برترین آنها ربتهٔ کِنگیو (Kengyō) یا استاد کوتو بود. استادان کوتو با تدریس به بانوان خانواده‌های ثروتمند گذران می‌کردند. موسیقیدانان نابینا، یاتسوهاشی کنگیو (Yatsuhashi Kengyō)، (سال ۱۶۸۵ - ۱۹۱۴) بنیان‌‌گذار موسیقی کوتوی نو شناخته می‌شود.

موسیقی کوتو

کوتو به‌صورت تکنواز با جفت، برای همراهی آواز و همراه یک یا چند ساز دیگر (با یا بدون آواز) به‌کار می‌رود. یکی از گروه‌های مهم همنواز مجلسی از کوتو، آوازخوان، شاکوهاچی (shakuhachi) (فلوتی ته‌باز از جنس بامبو با پنج سوراخ) و شامیسِن (shamisen)، (سازی زخمه‌ای دارای سه سیم که سامیسِن نیز نامیده می‌شود) تشکیل می‌یابد.

مهم‌ترین گونهٔ موسیقی برای تکنوازی کوتو شکلی از تم و واریاسیون معروف به دانمونو (danmono) است. تم در بخش آغازین (دان) ارائه می‌شود و سپس در بخش‌های بعد، که تمپوهائی تندتر و تندتر دارند، دگرگونی می‌یابد. در میان عبارت‌های تم اصلی، مواد ملودیک جدیدی نیز گنجانده می‌شود. هر بخش (به استثناء بخش اول که ۱۰۸ ضرب دارد) شامل ۱۰۴ ضرب با وزن دوتائی است. قطعه‌های دانمونو طی سده‌های هفدهم و هجدهم ساخته شده‌اند. مشهورترین قطعه از اینگونه، قطعهٔ روکودان (Rokudan)، (شش بخشی) است که به یاتسوهاشی کنگیو نسبت داده می‌شود. پس از سدهٔ نوزدهم، این قطعه‌های تکنوازانه اغلب برای دو کوتو یا سازهائی دیگری مانند شامیسن و شاکوهاچی تنظیم شده‌اند.

فرم اساسی دیگر در موسیقی کوتو، تِگوتومونو (tegotomono) است؛ سیکلی آوازی با اینترلودهائی طولانی برای ساز. ساده‌ترین گونهٔ سیکل آوازی از سه بخش تشکیل می‌‌شود: آواز - اینتنرلود سازی - آواز - تگوتومونو در سدهٔ نوزدهم نشو و نما یافت. امروزه سیکل‌های آوازی توسط گروهی شامل آوازخوان، کوتو، شامیسن و شاکوهاچی اجراء می‌شوند.

مجموعهٔ آثار کوتو در ژاپن از قطعه‌هائی سنتی تشکیل می‌شود که از آموزگار به شاگرد منتقل شده و با اُنس و تقلید آموخته شده‌اند. چون بسیاری از استادان کوتو نابینا بوده‌اند، از این شیوهٔ آموزش گریزی نبوده است. گرچه در ژاپن از دیرباز نظام نگارش موسیقی وجود داشته است اما تا پس از جنگ جهانی دوم ورق نت در تدریس یا اجراء کاربردی نداشت.

بیشتر قطعه‌های کوتو بر مبنای دو گام پنتاتونیک (پنچ صدائی) که متناظر با ردیف نت‌های 'لا - سی - دو - می - فا' و 'می - فا - لا - سی - دو' در پیانو هستند، ساخته شده‌اند. در این موسیقی، کیفیت دقیق هر تک‌صدا اهمیت فراوان دارد. اجراکنندهٔ می‌کوشد تا به هر صدا دینامیک، رنگ، اُفت‌وخیزی ویژه در زیر و بم نیز تزئینی درست و شایسته ببخشد. هنگام استفاده از کوتو در همنوازی‌ها، هیچ ساز (یا آوازخوانی) مجاز به جلوه‌گری بیش از دیگری نیست. نوای سازها و آوازخوانان بدون از دست دادن کیفیت‌های جداگانه با هم می‌آمیزد. موسیقی برای کوتو همراه دیگر سازها، یا آواز، به‌طور معمول بافتی هتروفونیک دارد. بافت هتروفونیک زمانی پدید می‌آید که تمام اجراکنندگان یک ملودی اصلی را با تزئین‌ها و ریتم‌های متفاوت اجراء کنند. خط‌های اجرائی گاه چنان مستقل می‌شوند که بافت هتروفونیک به بافتی پُلی‌فونیک بدل می‌شود.

گودان - گینوتا (از سدهٔ نوزدهم)، ساختهٔ میتسوزاکی کنگیو

گودان - گینوتا (Godan - Ginuta)، ساختهٔ میتسوزاکی کنگیو (Mitsuzaki Kengyō)، (سال ۱۸۵۳ - ؟) یکی از قدیمی‌ترین و نیز درخشان‌ترین قطعه‌های شناخته شده برای دو کوتو است. همانگونه که از عنوان قطعه برمی‌آید، این اثر از پنج‌ بخش ساخته شده است (گودان به معنای پنج‌بخشی است) و صدای کوبیدن پارچه را بر تخته‌ای چوبی موسوم به گینوتا (کینوتا) تداعی می‌کند. زنان ژاپنی، روزگاری از گینوتا برای شستن و نرم کردن لباس در پاییز استفاده می‌کردند و به همین سبب قطعهٔ گودان - گینوتا با این فصل مناسبت دارد.

در این دوئت، کوتوها در گام‌هائی مختلف کوک شده‌اند و کوک یکی پنج برده زیرتر از دیگری است. هر دو کوتو اهمیتی کم‌وبیش یکسان دارند و اغلب در دیالوگی سرزنده که بده‌بستانی چالاک دارد درگیر می‌شوند. تنوع در این قطعه با گذر میان بافت‌های مونوفونیک، هتروفونیک و پُلی‌فونیک پدید می‌آید. ویژگی موسیقی کوتو نت‌های متعددی است که اندکی بم‌تر یا زیرتر از معمول اجراء می‌شوند. وزن دوتائی و تمپوی انعطاف‌پذیری که اغلب دچار وقفه شده یا شتاب می‌گیرد نیز از دیگر ویژگی‌های موسیقی کوتو است. ریتم گودان - گینوتا هیجانی خاص دارد و سنکوپ در آن فراوان و چشمگیر است. آنچه در ضبط ما از این اثر آمده و به آن می‌پردازیم، بخش آغازین قطعه است.

گودان - گینوتا با نت‌هائی ممتد که دو کوتو هم‌صدا می‌نوازند، آغاز می‌شود. این صداها بیانگر صدای گینوتا (تخته‌ای چوبی برای کوبیدن لباس) است. با گشایش این بخش، تمپو تندتر و ریتم به‌گونه‌ای فزاینده سرزنده می‌شود. در حدود میانهٔ قطعه دو صدای شاخص از کوتوها می‌شنویم: گلیساندوئی پایین‌رونده و سایش چالاک مضراب بر بالای سیم. این بخش از گودان - گینوتا با سکون و آسودگی پایان می‌گیرد و این هنگامی است که کوتوها نتی ممتد را همصدا می‌نوازند.