دوره‌های تحول جامعهٔ انسانی از نظر رایزمن (۲)

جامعهٔ مصرف و فراوانى

در مرحلهٔ سوم جامعهٔ انسانى رايزمن، جامعه فردگرا، جاى خود را به جامعهٔ نوين و نوع ديگرى مى‌دهد.

به عقيدهٔ 'رايزمن' در جامعهٔ نوين، خصلت انسان از 'برون هدايت شده' (Other-Directed) جانشين انسان از 'درون هدايت شده مى‌شود' . اين مرحله از زندگى اجتماعي، هم‌اکنون در کشورهاى بسيار پيشرفته و صنعتى که بر دوره‌اى از رفاه اقتصادى و زمينه‌اى از وفور انطباق دارند ديده مى‌شود و نمودهاى آن را مى‌توان به‌ويژه در ميان طبقهٔ متوسط کارمندان و بوروکرات‌ها به‌خوبى مشاهده کرد.

'در چنين جوامعي، ديگر اين نگرش که بايد توليد کرد و صرفه‌جوئى نمود، اهميت چندانى ندارد. در عوض بايد سرمايه‌ها را به کار انداخت؛ زيرا در چنين شرايطي، وجود 'ديگران' براى فرد مسئله اصلى است، و زندگى هر فرد چه در زمينه عاطفي، چه در زمينه مادى به وجود ديگران بستگى دارد. بنابراين فرد، پيوسته ناچار است خود را با ديگران انطباق دهد و از تمايلات و انتظارات آنها پيروى کند.'

Roche Blave-Spenle Anne. Marie La Notion de Role en Psychologie Sociale P.96.P.u.f.1969

به عقيدهٔ 'رايزمن' گذار به اين نوع جامعه، با نوعى انقلاب همراه است که چارچوب آن در انتقال از حالت توليد به حالت مصرف است.

'رايزمن' بار ديگر براى توجيه اين مرحله از تحول، دست به دامان عامل جمعيت مى‌برد. با اين تفاوت که در اين مرحله، به علت پيشرفت‌هاى علمى و بهداشتي، ميزان مرگ و مير در جوامع بسيار پيشرفتهٔ صنعتى پائين مى‌آيد؛ اما چون به موازات آن از شمار زاد و ولد کاسته مى‌شود، جمعيت افزايش پيدا نمى‌کند و بار ديگر ميان اين دو پديده تعادل به‌وجود مى‌آيد. ولى اين بار، 'رايزمن' ناچار مى‌شود در کنار عامل جمعيتي، از عوامل مؤثرتر، به‌ويژه پيشرفت‌هاى تکنيکى و تحولات اقتصادى ناشى از آن سود جويد.

مراحل سه‌گانهٔ رايزمن

رايزمن معتقد است در اين سه مرحله از زندگى اجتماعي، سه نوع انسان متناسب با آن وسايل ارتباطى و بيان جمعى نقش بسيار مهمى ايفا کرده‌اند. از ديدگاه او تربيت فردى در مرحلهٔ نخست، از طريق حماسه‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌ها شکل مى‌گيرد که به‌صورت شفاهى به افراد منتقلل مى‌شود و نقش اين نوع تربيت همزمان، هم سنت‌ها را متذکر مى‌شوند و هم نشان مى‌دهند چطور قهرمانان بزرگ و استثنائى مى‌توانند جاودانه شوند. در مرحلهٔ دوم، يعنى مراحل هدايت از درون، انتقال 'ميراث فرهنگي' از طريق نوشتار به‌ويژه چاپ که انگاره‌هاى فردى را رواج مى‌دهند، انجام مى‌گيرد. در حالى که اسطوره‌ها و حماسه‌ها با حلقه‌زدن بر گرد اجاق قبيله بازگو مى‌شد و سينه به سينه از نسلى به نسل ديگر منتقل مى‌گرديد، کودکان عصر انسان از درون هدايت شده کتاب خود را در انزوا و در خلوت و يا در گوشه‌اى از اتاق خود مى‌خوانند. در مرحلهٔ سوم، يعنى مرحله‌اى که اکنون در برابر چشمان ما آغاز شده است، اين وسايل ارتباط جمعى هستند که افراد را مى‌سازند، آن هم نه در ميان جمع خانواده و يا در گوشهٔ عزلت، بلکه در ميان گروه دوستان و همسالان، اين آموزش در تمام طول زندگى انسان تداوم مى‌يابد، روزنامه، راديو و تلويزيون دائماً اين افراد کليشه‌اى و متحدالشکل تودهٔ تنها را هدايت مى‌کنند و رفتار آنها را نظم مى‌بخشند.

بنابراين ويژگى‌هاى مراحل سه‌گانهٔ رايزمن به‌طور خلاصه به شرح زير است:

- مرحلهٔ اول، ذهنيت تخيلى و اسطوره‌اى نظام اجتماعى دودمانى و قبيله‌اي، جمع‌گرائى ناآگاهانه و بدوى و وابستگى به طايفه و قبيله جنبهٔ کندوئى و ارتباط شفاهى است، واکنش انسان از سنت هدايت شده و در مقابل فشار سنت‌ها مکانيکى و در مجموع فاقد خلاقيت و ابتکار است.

- مرحلهٔ دوم، ذهنيت انفرادى و واقع‌گرا، براثر اختراع خط و کتابت به‌ويژه چاپ که 'باروت روح' آدمى است، پديد مى‌آيد. در اين دوره، فردگرائى به سرعت بسط مى‌يابد و حاکميت پدرسالارى به ضعف مى‌گرايد؛ تفکر تجربى جاى احتجاجات انتزاعى منطقى را مى‌گيرد و علوم طبيعى به رقابت با الهيات برمى‌خيزد؛ مصلحت فرد بر مصلحت جمع پيشى مى‌گيرد و روند جدائى فرد از جمع و خودخواهى او به اوج مى‌رسد و در نتيجه، انسان از درون هدايت شده پا به عرصه وجود مى‌گذارد.

- مرحلهٔ سوم که اينک ما شاهد آن هستيم، با ظهور و شکوفائى وسايل ارتباط جمعى همراه است. در اين مرحله، فرد بار ديگر به جمع‌گرائى رشديافتهٔ اجتماعى و آگاه مى‌رسد و نسبت به امور و وسايل، ديدى کلى پيدا مى‌‌کند و انسان از بيرون هدايت شده در دامن چنين شرايطى پديد مى‌آيد.