دیدگاه‌های دانشمندان از ترویج

ترويج در روال اجراى کشاورزى کشور

پس از انقلاب مشروطيت، وزارت تجارت و زراعت و وزارت فوايد عامه در يکديگر ادغام شدند و از تلفيق آنها وزرات فلاحت و تجارب و فوائد عامه پديد آمد. به اين ترتيب امور کشاورزى با تجارت همراه بود و اين امر اهميت کار کشاورزى و محور قرار داشتن آن در تجارت را نشان مى‌داد. وزارت‌خانهٔ جديد تا سال ۱۳۰۹ شمسى به امور مربوطه مى‌پرداخت، در اين سال قانون تأسيس وزارت اقتصاد ملى به تصويب مجلس رسيد. بر اساس اين قانون، بخش تجارت و فلاحت جدا و به وزارت اقتصاد ملى محلق شد.

از جمله وظايف وزارت اقتصاد ملي، توجه اساسى به ترويج کشاورزى و بهره‌بردارى از فرآوردهاى قابل صدور بود.

پس از دو سال يعنى در سال ۱۳۱۲، اين اداره نيز به ادارهٔ کل صناعت و فلاحت تبديل گرديد ولى وضع اخير چندان دوام نياورد و در سال ۱۳۱۴ مجدداً ادارهٔ کل فلاحت ناميده شد؛ در سال ۱۳۱۷ کلمه 'فلاحت' برابر نظريهٔ فرهنگستان ايران به کشاورزى تغيير يافت و سرانجام پس از ۶۶ سال مجدداً تشکيلات مستقلى براى کشاورزى کشور تدارک ديده شد. سازمان ادارهٔ کل کشاورزى در سال ۱۳۱۷ شکل گرفت، رئيس ادارهٔ کل کشاورزى در جلسات هيأت وزيران شرکت مى‌کرد تا اينکه هيأت دولت در شهريور ماه سال ۱۳۲۰ اين ادارهٔ کل را به وزارت کشاورزى تبديل نمود.

در سال ۱۳۲۵، يعنى در زمان وزارت اميرعلائي، تجديد تشکيلات وزرات کشاورزى به تصويب هيأت وزيران رسيد. در اين هنگام دولت وقت تدريجاً تحت‌تأثير پيشنهادهائى سازمان خواربار و کشاورزى جهانى و اجلاس‌هاى مربوط براى تقويت کشاورزى قرار داشت.

در سال ۱۳۲۴ به دعوت دولت ايران بنگاه خاور نزديک برنامهٔ اصلاحات روستائى در ايران را شروع کرد و پس از مطالعات اوليه، در سال ۱۳۲۷ از اين طريق ترويج کشاورزى به‌صورت يک واحد مستقل در وزارت کشاورزى شکل گرفت.

در سال ۱۳۲۸ که مقارن با وزارت دکتر مقبل در وزارت کشاورزى بود شرح وظايف ديگرى براى وزارت‌خانه تدوين گرديد. سازمان جديد که به نام سازمان دکتر مقبل مشهور گشت سه وظيفهٔ عمده را بر عهده داشت: بررسى و آزمايش؛ ترويج و ارشاد؛ اقتصاد کشاورزى.

چنانچه مشاهده مى‌شود و بخش از ترکيبات توسعهٔ روستائى در قالب تحقيق و ترويج بار ديگر مورد جدى قرار گرفت و بخش اقتصاد نيز ظاهراً بر همين منوال از توليدات کشاورزى حمايت مى‌کرد. شباهت اين طرح با طرحى که در سال‌هاى پس از انقلاب اسلامى در وزارت کشاورزى به‌عنوان: هدايت (ترويج)، حمايت (بازاريابي، بيمه و ...) و خدمات (تأمين نهاده‌ها) پيشنهاد شد و براى مدتى سرلوحهٔ سياست‌هاى کشاورزى بود؛ قابل توجه است.

در بخش ترويج و ارشاد که دومين وظيفهٔ وزارت کشاورزى در سال ۱۳۲۸ بود اداراتى به‌شرح زير پديد آمد:

۱- ادارهٔ ترويج دامپروري، تحت‌نظر مدير کل دام.

۲- ادارهٔ آموزش و نگارش و ترويج، تحت‌نظر ادارهٔ کل بررسى‌ها و آموزش و ترويج منابع طبيعى.

۳- ادارهٔ ترويج زراعت، تحت‌نظر ادارهٔ کل ترويج کشاورزى.

بدين‌ترتيب ترويج کشاورزى و منابع طبيعى با ديد تخصصى و موضوعى به امور مختلف به‌صورت جداگانه، يعنى دام، منابع طبيعى و زراعت متوجه شد.

تشکيل سپاه ترويج و آبادانى

از ديرباز (قبل از جنگ اول جهاني) سه محور اصلى در کار ترويج کشاورزى مطرح بوده است:

ترويج کشاورزي، ترويج خانه‌دارى و آموزش جوانان روستائي. اين موارد، در تشکيلات توريج کشاورزى ايران نيز از ابتدا شکل گرفته بودند.

به‌ دنبال گسترش فعاليت‌هاى ترويجي، در ۲۸ دى ماه سال ۱۳۴۳ قانون تشکيل سپاه و ترويج و آبادانى به تصويب رسيد. در اجراى اين مصوبه، تشکيلات ديگرى به نام ادارهٔ کل سپاهان ترويج و آبادانى در سازمان ترويج به‌وجود آمد.

ادارهٔ کل سپاهيان ترويج و آبادانى پس از پيروزى انقلاب اسلامى به‌دليل لغو قانون مربوطه منحل گرديد. قابل ذکر است که پس از آموزش‌هاى دوره‌اى در ترويج کشاورزى به‌وسيلهٔ مأموران همکارى‌هاى فنى آمريکا با ايران، آموزشگاه‌هاى فوق‌الذکر اولين مورد از نوع خود براى آموزش افراد در ترويج کشاورزى بودند.

به‌موجب لايحهٔ مصوب، کليهٔ فارغ‌التحصيلان دانشکده‌هاى کشاورزى و ديپلمه‌هاى دبيرستان‌هاى کشاورزى الزاماً به سپاه ترويج اعزام مى‌شدند. اين عده در اين دوره‌ها به‌وسيلهٔ کارشناسان وزرات کشاورزى براى کار در روستا آموزش مى‌ديدند. به اين ترتيب وزارت کشاورزى از طريق سازمان ترويج با فارغ‌التحصيلان دبيرستان‌ها و دانشکده‌هاى کشاورزى ارتباط مستقيم پيدا مى‌کرد و آنچه را که در زمينهٔ تماس با کشاورزان و روستائيان لازم مى‌دانست در جهت افزايش کارآئى آنان آموزش مى‌داد. ليکن بر اثر نقص ذاتى که در فلسفه، هدف و روش سپاه ترويج وجود داشت، يعنى توسل به قوهٔ قهريه براى ترويج کشاورزى به‌جاى استفاده از نيروى کارآمد براى ارشاد کشاورزان، کارآئى مورد نظر در افرادى که در اين سپاه خدمت مى‌کردند مشاهده نمى‌شد.

يکى از نکات قابل اشاره اين است که در امور ارشادى و اجتماعى بايد نوعى انگيزه و تحرک شخصى در بين باشد، هر نوع فشار يا تحميل باعث بروز مخالفت‌هاى ناخواسته و عميق مى‌گردد.

به‌همين دليل کار سپاه ترويج، که امرى اجبارى و در جهت به‌سر اوردن دوران وظيفهٔ عمومى بود، هرگز چنانچه انتظار مى‌رفت با موفقيت روبه‌رو نشد و نتوانست به کشاورزى نابسامان اين مرز و بوم انسجام بخشد.

ديدگاه‌هاى دانشمندان از ترويج

ترويج در برخى کشورها از ديدگاه‌هاى گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته است؛ براى به‌دست آوردن نتايج مطلوب، مطالعات مزبور مى‌تواند ما را در شناخت اجزا و الگوهاى ترويجى مختلف يارى دهد.

از ديدگاه آدامز، اساساً جلوهٔ ترويج کشاورزى در چهار خصلت نهفته است: اول، فنى که بايد اشاعه يابد؛ دوم، بهره‌ورانى که بايد براى انتقال فنى خاص مورد توجه قرار گيرند؛ سوم، تشکيلاتى که بايد روال ترويج را عهده‌دار باشد؛ و چهارم، کارگزاران يا عواملى که بايد فن يا فنون مورد نظر را بين بهره‌وران يا مخاطبان ترويج نمايند. از ديدگاه ارکان ترويج، در اين خصوص عواملى به مراتب گسترده‌تر و متنوع‌تر از چهار عامل برشمرده نقش دارند.

از آنچه ويليام هچ -William Hatch، دربارهٔ کشاورزى ذکر کرده چنين بر‌مى‌آيد که هدف ترويج عبارت است از ارتباط دادن مردم جامعه با نهادهاى تحقيقاتى و آموزشي، آن هم نه از اين طريق که مردم به مؤسسات علمى مراجعه و کسب معلومات کنند بلکه از طريق فرستادن افرادى کارآزموده و آگاه به دانش و تکنيک مورد نياز روز از اين مؤسسات به سطح مزارع به‌عنوان مروج.

اکسين - H. George Axin و ثارات - Sudhakar Tharat، نتايج مطالعات انجام شده روى عناصر مؤثر بر روند جوامع روستائى را انتشار داده‌اند؛ در اين مطالعات به شش جزء اشاره شده است: توليد، عرضه، بازرايابي، اداره، تحقيق و آموزش ترويج اين دو معتقد هستند که هر يک از اجزاى مزبور با جنبهٔ ديگر ارتباط و اثر متقابل (برهم کنش) خاصى دارد. مجموعهٔ اين ارتباطات، شبکهٔ فعاليت‌ها و نظام اجتماعى توليدات کشاورزى را پديد مى‌آورد.

با توجه به اين مدل مى‌توان دريافت که ضعف يا فقدان ارتباط بين هر يک از اجزا نقصى عمده در شبکهٔ عملياتى جوامع توليد به‌وجود مى‌آورد که به‌تدريج توسعه يافته بر روابط ديگر تأثيرى منفى مى‌گذارد و نهايتاً مجموعهٔ فعاليت‌ها را به رکود مى‌کشاند. از اين رو، براى فعال نگاه‌داشتن نظام توليد بايد هر کمبود يا ضعفى که در هر يک از خطوط ارتباطى پديد مى‌آيد آن را فوراً مرمت و تقويت کرد تا نظام صدمه نبيند.

برخى از نظام‌هاى ترويجى که غالباً هم سنتى هستند هر شش وظيفه (توليد، عرضه، بازاريابي، اداره، تحقيق و آموزش ترويج) را يک جا عهده‌دار مى‌شوند و در شکل‌هاى ديگر که اغلب پيشرفته و جديد مى‌باشند هر سازمان يکى از وظايف فوق را برعهده مى‌گيرد. در برخى از نظام‌ها، توليد و آموزش‌هاى ترويجى اجزاء يک سازمان واحد را تشکيل مى‌دهند.

در هر صورت، کيفيت ترکيب اجزاء فعاليت‌هاى توليدى مورد اشاره در تعيين نظام ترويج کشورها بى‌تأثير نيست.