بهسازی حافظه (۴)

تمرین بازیابی

راه دیگری برای بهسازی بازیابی، تمرین بازیابی است، به این معنی که دربارهٔ مطالب یادگیری سؤال‌هائی از خود بپرسید. فرض کنید برای مطالعهٔ یکی از مطالب درسی دو ساعت وقت دارید و یک‌بار خواندن آن ۳۰ دقیقه طول می‌کشد. چهار بار خواندن این مطلب معمولاً کارآمدی کمتری دارد تا آنکه مطلب را یک‌بار همراه با پرس‌وجو از خود بخوانید. سپس می‌توانید بخش‌های معینی از آن را مجدداً بخوانید تا نکاتی را که بازیابی آنها در دور اول مطالعه مشکل بوده، بهتر درک کنید. به‌علاوه، ضمن این کار می‌توانید معنای آن نکات را بسط دهید تا با یکدیگر و با بقیهٔ مطالب هرچه بیشتر پیوند یابند. تمرین بازیابی راه مؤثری برای استفاده از فرصت مطالعه است. این نکته مدت‌ها پیش در بیشتر پیوند یابند. تمرین بازیابی راه مؤثری برای استفاده از فرصت مطالعه است. این نکته مدت‌ها پیش در آزمایش‌هائی که در آنها از مطالبی شبیه مطالب درسی استفاده شده، به اثبات رسیده است (شکل تمرین بازیابی).

با اختصاص بخش اعظم وقت مطالعه به بازیابی در مقایسه با بی‌صداخوانی، می‌توان یادآوری را بهبود بخشید. این شکل، نتایج آزمون‌هائی را که بلافاصله بعد از پایان مطالعه و ۴ ساعت پس از آن اجراء شده، نشان می‌دهد (برگرفته از گیتس - Gates در ۱۹۱۷).

شیوه‌ای شبیه به تمرین بازیابی، می‌تواند در مورد حافظهٔ ناآشکار نیز مفید واقع شود. این شیوه که به تمرین ذهنی (mental practice) معروف است عبارت است از مرور ذهنی مهارت‌های ادراکی - حرکتی در غیاب هرگونه حرکت آشکار بدنی. برای مثال، می‌توانید خود را در حال ضربه‌زدن به توپ تنیس مجسم کنید، و وقتی در این تمرین ذهنی خطا می‌کنید آن را تصحیح کنید بی‌آنکه حتی دست خود را حرکت داده باشید. این تمرین ذهنی می‌تواند مهارت را بهبود ببخشد، به‌ویژه اگر با تمرین بدنی واقعی نیز همراه باشد (سوتز - Swets و بجورک - Bjork در ۱۹۹۰).

روش پس‌خبا

در بحث از کاربرد عملی اصول حافظه می‌توانیم در جهت عکس عمل کنیم، به این معنی که بحث خود را با تشریح برخی فنون شناخته شده در زمینهٔ بهبود حافظه شروع کنیم و بعد نشان دهیم این فنون بر اصول حافظه استوار هستند.

یکی از معروفترین فنون بهسازی حافظه روش پس‌خبا نام دارد. این روش بدین‌منظور ابداع شده که توانائی دانشجو را برای مطالعه و به‌خاطر سپردن مطالب درسی افزایش دهد (توماس و رابینسون، ۱۹۷۲). نام این روش (پس‌خبا در فارسی و PQRST در زبان انگلیسی) متشکل از حروف اول عنوان پنج مرحلهٔ آن است: پیش‌خوانی (Preview)، سؤال کردن (question)، خواندن (read)، به‌خود پس دادن (self-recitation) و آزمودن (test). می‌توان این روش را با نحوهٔ کرابرد آن نشان داد. در مرحلهٔ اول دانشجو مطالب فصل را پیش‌خوانی می‌کند تا برداشتی کلی از موضوع‌ها و بخش‌های مهم آن داشته باشد. پیش‌خوانی شامل خواندن فهرست مطالب فصل، مروری سریع بر مطالب فصل همراه با توجه ویژه به‌عناوین بخش‌های اصلی و فرعی آن، و خواندن دقیق خلاصهٔ مطالب در پایان فصل است. این نوع پیش‌خوانی احتمالاً دانشجو را وامی‌دارد که فصل را سازمان دهد و چه‌بسا به‌نوعی سازماندهی سلسله مراتبی ابتدائی که نمونهٔ آن را قبلاً ارائه کردیم، دست یابد. همان‌طور که بارها اشاره کرده‌ایم، سازماندهی مطالب، کار بازیابی را تسهیل می‌کند.

مراحل دوم، سوم و چهارم (سؤال کردن، خواندن و به‌خود پس دادن) هر یک از بخش‌های اصلی فصل انجام می‌شود. مثلاً در مباحث حاضر، هر فصل مرکب از پنج تا هشت بخش اصلی است و دانشجو مراحل سؤال کردن و خواندن و به‌خود پس‌دادن را در مورد هر بخش به‌کار می‌گیرد و پس از آن به مرحلهٔ بعدی می‌پردازد. در مرحلهٔ سؤال کردن، دانشجو با دقت عنوان‌های اصلی و فرعی را می‌خواند و آنها را به‌صورت سؤال درمی‌آورد. در مرحلهٔ خواندن، هر بخش را به‌قصد پاسخ دادن به این سؤال‌ها می‌خواند، و در مرحلهٔ به‌خود پس‌دادن، تلاش می‌کند اندیشه‌های اصلی آن بخش را به‌یاد آورد و اطلاعات را ازبر بخواند (بی‌صدا، و یا ترجیحاً با صدای بلند). مثلاً برای به‌کارگیری این مراحل می‌توانید به‌عنوان‌ها نظری بی‌اندازید و سؤال‌هائی از این قبیل طرح کنید: 'فراخنای حافظهٔ کوتاه‌مدت را تاچه اندازه می‌توان افزایش داد؟' یا 'روش پس‌خبا دقیقاً چه روشی است؟' بعد، باید مطالب این بخش را بخوانید و سعی کنید پاسخی برای سؤال‌های خود بیابید (مثلاً، شخصی توانست فراخنای حافظهٔ کوتاه‌مدت خود را به‌حدود ۸۰ رقم افزایش دهد.' ) و سپس بکوشید مفاهیم اصلی را به‌یاد بی‌آورید (مثلاً، 'اندازهٔ قطعه‌ها را می‌توان افزایش داد ولی تعداد قطعه‌ها را نمی‌توان.' ) دو مرحلهٔ سؤال کردن و خواندن تقریباً به‌طور قطع دانشجو را وا می‌دارد هنگام رمزگردانی مطلب به بسط معنائی آن بپردازد، و در مرحلهٔ به‌خود پس‌دادن مجبور می‌شود بازیابی را تمرین کند.

مرحلهٔ پنجم، یا آزمودن، پس از به‌پایان رساندن فصل می‌آید. دانشجو سعی می‌کند نکات اصلی خوانده‌های خود را به‌یاد آورد و بفهمد که مطالب مختلف چگونه به‌یکدیگر پیوند می‌خورند. این مرحله، بسط معنائی و تمرین اضافی برای بازیابی را برمی‌انگیزد. خلاصه اینکه، روش 'پس‌خبا' بر سه اصل اساسی بهسازی حافظه استوار است: سازماندهی مطلب، بسط معنائی مطلب، و تمرین بازیابی (برای توضیح کامل این روش نگاه کنید به ‌ 'سخنی با دانشجویان' که در مبحث ماهیت روانشناسی آمده است.