همسرگزینی

در جامعه‌هاى ايلي، گزينش همسر تنها به معناى پيوند ميان دو فرد يا دو خانواده نيست؛ چنانکه با هر ازدواج دو طايفه يا دو گروه اجتماعى به‌هم مرتبط مى‌شوند.

انتخاب همسر ميان عشاير تابع عواملى چون مذهب، قشربندى اجتماعي، سن، شيربهاء، خويشاوندي، سياست و ... است.

- قشربندى اجتماعي: اين عامل محدودهٔ همسرگزينى را بسته‌تر مى‌کند. افراد يک گروه از نظر قدرت سياسى و اقتصادي، منزلت و جايگاه اجتماعى برابرى ندارند. اين امر در انتخاب همسر تأثير به‌سزائى دارد.

- سن: سن ازدواج در بين ايلات و عشاير به‌طور متوسط براى دختران بين ۱۴ تا ۲۰ سالگى و براى پسران بين ۱۸ تا ۲۰ سالگى است و ازدواج در سن معينى صورت نمى‌پذيرد.

يکى از رسم‌هاى رايج در جامعه‌هاى سنتى ايران، از جمله جامعه‌هاى ايلى - عشيره‌اي، رسم همسرگزينى براى پسر به شيوهٔ 'ناف بر کردن' يا نامزد کردن نوزاد دختر به‌نام پسر به هنگام بريدن ناف او مى‌باشد.

- شيربهاء: شيربهاء ثروتى است که در زمان ازدواج داماد به خانوادهٔ عروس مى‌پردازد و توافق بر سر اين ثروت و ميزان آن، شرط اساسى براى ازدواج است. ميزان شيربها به عواملى چون منزلت اجتماعى دو خانواده و دورى يا نزديکى خويشاوندى خانواده‌ها بستگى دارد.

- خويشاوندي: عشاير ترجيح مى‌دهند با يکى از خويشان و نزديکان خود ازدواج نمايند. مطالعات انجام شده در اين زمينه نشان مى‌دهد که تنها تفاوت بين عشاير گوناگون دراين‌باره اين است که در برخى ايلات ازدواج با دختر عمو رايج‌تر است و در بعضى طوايف ازدواج با دختر دائى يا دختر عمه عموميت بيشترى دارد.

- سياست: رهبران طوايف و ايلات در جهت کسب حمايت ساير طوايف، ازدواج‌هائى را صورت مى‌دهند و گاه، کسب خبر توسط زنى که به ازدواج يکى از سران طوايف رقيب درآمده، به‌عنوان هدف منظور مى‌گردد.

جلوگيرى از تزلزل در نظام اجتماعي: در نظام ارزشى جوامع سنتي، زن ناموس جامعه به‌شمار مى‌رود و هتک حرمت به وى مجازات سنگينى براى وابستگان وى دارد. از اين‌رو برخى جرايم اجتماعى مجازات، با دادن زنى از وابستگان فرد خاطى به فرد مورد تعدى صورت مى‌گيرد که به آن 'خون‌بس' گفته مى‌شود. اين رسم در اکثر ايلات و عشاير معمول است و از شکل‌هاى رايج آن به‌شمار مى‌رود. به‌طور مثال ازدواج خواهر يا دختر کسى که مرتکيب قتل گرديده با يکى از اعضاى خانوادهٔ مقتول. اين نوع ازدواج‌ها با پادرميانى بزرگان و ريش‌سفيدان تيره و طايفهٔ يک يا دو ايل و مطابق آئين خاصى صورت مى‌گيرد.

انواع ديگر ازدواج از قبيل ازدواج مبادله‌اى و ازدواج تنظيم شده در جامعه‌هاى ايلى به‌چشم مى‌خورد. ازدواج ربايشى در موارد بسيار اندک اتفاق مى‌افتد و به‌جاى آن شيوه‌هاى شبه ربايشى به‌فراوانى به‌چشم مى‌خورد. اما بايد گفت که تنها شيوهٔ اساسى زوجيت در عشاير ايران، ازدواج تنظيم شده است؛ زيرا ازدواج در ايلات ايران امرى فردى - اجتماعى است و ابعاد اجتماعى آن داراى اهميت بيشترى مى‌باشد. در واقع بسيارى موارد، ازدواج ابزارى است براى حل بسيارى از مشکلات اجتماعي. از نتايج اين نوع ازدواج، تفوق مطلق مرد در خانواده و انجام ازدواج در سنين پائين است.

در جامعه‌هاى ايلي، ازدواج نقش مهمى در انسجام روابط اجتماعي، اقتصادى و سياسى ايفاء مى‌کند. و ازدواج تابع مجموعه‌اى از ملاک‌ها و معيارهاى اجتماعى فرهنگى رايج در جامعه است.

در جامعه‌هاى ايلى ايران رسم 'تک‌زني' بيش از 'چند زني' رايج و معمول است. رسم چند زنى بيشتر در ميان ايلات و عشاير کرد وجود دارد و ميان قشر خوانين، کلانتران و دامداران بزرگ و ثروتمند اقوام و ايلات ديگر کم و بيش به‌چشم مى‌خورد.