مستراح‌های بهداشتی (Sanitary Latrines)

مستراح بهداشتى بايد داراى معيارهاى زير باشد:

۱. بايد مدفوع زمين يا آب‌هاى سطحى را آلوده نکند

۲. مدفوع نبايد خاک را آلوده کند

۳. نبايد مدفوع در دسترس مگس، جوندگان، جانوران (سگ، خوک، گاو و...) و ديگر وسايل انتقال باشد

۴. نبايد مدفوع به لحاظ بو يا مناظر ناپسند موجب مزاحمت باشد،

مستراح چاهکى (Bore Hole Latrine)

مستراح چاهکى پيشرو مستراح‌هائى است که نياز به خدمات انسانى ندارند و شامل سوراخى گرد به قطر سى الى چهل سانتى‌متر است که به‌طور عمودى در زمين کنده شده است. ژرفاى آن چهار تا هشت متر - و به‌طور معمول شش متر - است براى حفر اين نوع چاهک از قلاب ويژه‌اى به نام مته (Auger) استفاده مى‌شود. در زمين‌هاى سست و شنى بايد ديوارهٔ چاى را به‌وسيلهٔ نى يا شترگلوى سفالى دايره‌اى شکل تقويت کرد تا از ريزش خاک جلوگيرى شود. يک نشيمن‌گاه مسطح بتونى با سوراخى در وسط و جاى پا بر روى آن نصب مى‌شود و براى آنکه احساس خلوت استفاده‌کننده تأمين شود در مناسبى هم براى آن مى‌گذارند.

چاهکى با شرح فوق براى يک خانوادهٔ پنج يا شش نفرى مدتى بيش از يک سال به‌خوبى کار مى‌کند. مستراح چاهکى در اصل يک مستراح خانوادگى است و براى استفادهٔ عموم مناسب نيست زيرا ظرفيت آن کم است. هنگامى که چاهک تا نزديک پنجاه سانتى‌مترى سطح زمين پر شود، بايد چاهک جديدى کنده شود و به‌کار رود. در چاهک مستراح مدفوع دستخوش هضم بى‌هوازى (Anaerobic Digestion) و در پايان تبديل به يک تودهٔ بى‌زيان مى‌شود. برآورد مى‌شود که لجن جمع شده در ته چاه به مقدار ۱/۲ تا ۳/۷ فوت مکعب به‌ازاى هر هزار نفر - روز استفاده‌کننده باشد. امتيازهاى مستراح چاهکى عبارتند از :

۱. نيازى به خدمات روزانهٔ رفتگران براى بردن مدفوع ندارد؛

۲. چاهک تاريک است و براى تخم‌ريزى مگس مناسب نيست؛

۳. هرگاه محل چاهک در فاصلهٔ پانزده مترى منبع آب مصرف باشد، خطر آلوده‌شدن آب وجود ندارد. على‌رغم اين امتيازها مستراح چاهکى امروزه يک نوع مناسب به‌شمار نمى‌رود، زيرا:

الف- به‌علت آنکه ظرفيت چاهک کم است به سرعت پر مى‌شود؛

ب- براى ساختن آن مته يا چنگک ويژه‌اى لازم است که امروزه در همه‌جا آسان به‌دست نمى‌آيد؛

ج- در بسيارى از جاها سطح آب زيرزمينى بالا و زمين سست است، در نتيجه هنگام کندن چاه‌هاى ژرف‌تر از سه متر دشوارى‌هايى پيدا مى‌شود. از اين‌رو مستراح چاهکى امروزه زياد به‌کار گرفته نمى‌شود و جاى خود را به ابتکارهاى تازه‌ترى داده است.

مستراح معمولى (Dug Well Latrine)

مستراح معمولى فرم بهبود يافتهٔ مستراح چاهکى است و عبارت است از چاهى به قطر هفتاد و پنج سانتى‌متر و ژرفاى سه تا سه و نيم متر که به منظور ريختن مدفوع در آن در زمين کنده مى‌شود. در زمين‌هاى شنى مى‌توان ژرفاى چاه را تا يک و نيم تا دو متر کم کرد و ديوارهٔ چاه را مى‌توان با شترگلوى سفالى تقويت کرد تا از ريزش خاک چاه جلوگيرى شود. هر تعداد شتر گلوى سفالى که لازم باشد مى‌توان براى اين‌کار مصرف کرد. يک نشيمن‌گاه بتونى مسطح در بالاى چاه گذاشته مى‌شود و در اتاقک بالاى چاه يک درهم براى بستن آن مى‌گذارند. مزاياى اين نوع مستراح از اين قرار است:

۱. ساختمان آن آسان است و نياز به دستگاه ويژه‌اى مانند مته يا چنگک براى حفر چاه نيست؛

۲. عمر کارکرد چاه به علت ظرفيت بيشتر آن از عمر چاهک زيادتر است. چاهى با قطر ۷۵ سانتى‌متر و ژرفاى ۵/۳ - ۳ متر براى يک خانوادهٔ چهار يا پنج نفرى چگونگى عمليات در مستراح معمولى هم مانند مستراح چاهکى - يعنى هضم بى‌هوازي است

مستراح آب‌گير (Water Seal Latrine)

بهبود بيشترى که در طرح مستراح‌هاى بهداشتى براى جوامع روستايى به‌دست آمده مستراح نوع آب‌گير با آب‌شوى دستى است. در اين نوع مستراح، در نشيمن عادى يک لگنچهٔ مخصوص تعبيه شده که دو عمل مهم را به انجام مى‌رساند:

۱. از دسترسى مگس به مدفوع جلوگيرى مى‌کند يعنى مدفوع در عمق کمى از آب دور از دسترس مگس است و در لوله‌ٔ خميده‌اى به اسم زانويى (Trap) پر آب قرار دارد.

۲. از رها شدن گازهاى بدبو جلوگيرى مى‌کند و با اين ترتيب بوهاى مزاحم ندارد. پس از آب‌شويى (Flushing) مستراح ديگر مدفوع ديده نمى‌شود. اين مزايا باعث شده که مستراح آب‌گير بيشتر از مستراح معمولى مورد پذيرش مردم روستايى قرار گيرد. چند طرح از اين نوع مستراح مورد آزمايش ميدانى (Field) قرار گرفته است ولى اجزاءِ ساختمان اين طرح‌ها در اساس همانند يکديگر است. به‌شرح زير:

الف- محل ساختمان: فاصلهٔ مطمئن بين مستراح و منبع آب مصرفى به درجهٔ تخلخل خاک، سطح آب زيرزميني، و شيب و جهت جريان آن بستگى دارد. به‌طور کلى مى‌توان گفت هيچ نوع مستراحى نبايد در فاصله‌اى کمتر از پانزده متر با منبع آب مصرفى قرار داشته باشد و بايد پائين‌تر از سطح آب قرار گيرد تا از امکان آلودگى ميکروبى آب مصرفى پيشگيرى شود. در هر جايى که مقدور باشد نبايد مستراح سر راه سيل ساخته شود.

ب- سطح نشيمن‌گاه چندکي: نشيمن‌گاه مستراح يک بخش مهم آن است و بايد از مواد نفوذناپذير ساخته شود تا بتوان آن را شسته، تميز و خشک نگاه داشت. در صورتى‌که نشيمن‌گاه مستراح خشک باشد بقاى لار و کرم قلاب‌دار دشوار خواهد شد. نشيمن‌گاه چندکى برابر عادات مردم محلى ساخته مى‌شود و متناسب با وضع چمباتمه و مصرف آب براى شست‌وشوى مقعد است. نشيمن‌گاه چندکى از بتون سيمانى ساخته شده و حداقل ابعاد آن ۹۰ سانتى‌متر، مربع شکل و پنج سانتى‌متر کلفتى لبه‌هاى بيرونى آن است، و داراى شيب به طرف گودى آب است، و اين کار گذر آب مصرفى را امکان‌پذير مى‌سازد. براى راحتى استفاده‌کننده از مستراح در نشيمن چندکى جاى پا برجسته ساخته مى‌شود.